Прывітанне, на дварэ раніца, я сяджу на кухні за сталом і ўжо паспела прачытаць дзве версіі “Песні сну”, але мяне не пакідае адчуванне, што ўсё гэта адбылося са мною, нібы я гляджу на скалу праз сушыльню для рыбы. Сушыльня высокая з маёй перспектывы — а я стаю на зямлі, і з боку гэтай сухой скалы праз шчыліны сушыльні тонкімі прамянямі льецца сонечнае святло. Менавіта гэта прыцягвае маю ўвагу — гульня святла і ценю між тушкамі падсохлай траскі. Бабуля пачала працаваць на рыбе, калі ёй было трынаццаць, яна адна жыла на востраве разам з дваццаццю рыбакамі, яна спала на двух’ярусным ложку, а побач — дваццаць мужыкоў, якія храплі ў сне. Цяжка знайсці больш непадобных сваякоў, чым мы з бабуляй, яна магла пабораць на руках каго заўгодна, дзясяткі кіламетраў несці цяжкія бітоны малака, а калі была малой, дык прасіла дазволу падушыць пацукоў, што грэліся на сонцы каля хлява, яна расказвала мне, як біла іх аб край ванны, яна атрымлівала асалоду ад знішчэння шкодных жывёл, ніякай літасці да іх не маючы, аднак яе лёгка можна было рассмяшыць, я часта расказвала пра мае роспачныя вылазкі ў горы, пра тое, як я пужалася кароў, малых сабак, гадзюк і чаек, і ўсё гэта каб яе рассмяшыць, бо а) бабуля працавала на рыбе і б) бабуля расказала мне некалькі прарочых сноў, пра якія я пазней напісала, і, можа, менавіта таму, калі я спрабую чытаць “Сушыльню”, ой, “Песню сну”, мяне не пакідае вобраз сушыльні? Не ведаю. “Песня сну” існуе, як і шмат іншых песняў, што перадаюцца з пакалення ў пакаленне, у некалькіх версіях. Галоўны герой “Песні сну” ва ўсіх яе версіях — Улаў Остэсан, ён жа Окнэсонэн, ён жа Хокінсан, ён жа Окнэсан — засынае моцным сном напярэдадні Раства і прачынаецца праз трынаццаць дзён. Цягам усіх гэтых трынаццаці дзён ён бачыць у сне тое, што існуе па-за часам і па-за прасторай, а менавіта царства памерлых, дзе кожны чалавек атрымлівае кару або збавенне ў залежнасці ад сваіх учынкаў у жыцці. Кара насцігала тых, хто браўся шлюбам з братамі ці сёстрамі: яны рабіліся змеямі, што кусалі сябе за хвост. Добрыя людзі, якія давалі беднякамі хлеб, абутак і ўсё гэткае, здабывалі збавенне, а пасля ён галопам імчыць у кірху, каб пра гэта расказаць, або сядзіць у дзвярах, або стаіць, або ходзіць між радамі пасярод казані, як апісваюць, напрыклад, Молтке Муэ прыблізна ў 1890 годзе ў версіі на 52 страфы і М. Б. Ландстад у 1853 годзе ў кнізе “Нарвежскія народныя песні”. Ландстад зрабіў сваю версію на аснове песні, якую пачуў ад жанчыны на імя Марэн Рамскейд, прынамсі, так яе называў Ландстад, бо паходзіла яна з хутара Рамскейд, адкуль былі яе бацька і маці, маці ў дзявоцтве насіла імя Хегтвэйт, то бок гэта была назва месца, дзе яны пабудавалі сабе двор, але пазней вымушаныя былі яго прадаць і перабрацца ў Рамскейд, непадалёк ад Хегтвэйт, пазней Марэн, маці якой памерла, калі дзяўчынцы было гадоў адзінаццаць, а бацька памёр, калі ёй было сямнаццаць, перабралася жыць да сваёй цёткі Хілеборг, на Сандланд у Брункеберг, і ўзяла сабе імя Марэн Улаўсдотэр Сандланд, але Ландстад усё роўна называе яе Рамскейд. Далей вось што адбылося з Марэн Рамскейд: яна выйшла замуж за ўдаўца і з'ехала пазней у Амерыку, дзе і памерла, але калі — невядома. Розуму не дабяру, як гэтая Марэн выглядала, але М. Б. Ландстад так апісвае яе ў сваім аповедзе пра тое, як ён упершыню пачуў “Песню сну”: “Бедна прыбраная хата арандатара, якая самотна стаіць пасярод долу, асеннія вятры грукочуць у вокны, праз рассохлыя дошкі на падлозе дзьме невыносны скавыш, і на калодзе каля распаленага агню сядзіць чароўная пяюха. Яна дбайна шукае ў памяці напаўзабытыя вершы, а голас, з якім тыя вершы прыходзяць, дрогкі і надламаны. Але калі ўспаміны зрабіліся яснейшыя і настрой палепшаў, голас пяюхі пацяплеў, і пакрытыя зморшчкамі абвіслыя шчокі пачалі ружавець”. Я старанна занатавала гэта паводле запісу, што адшукала ў інтэрнэце, і я змагла, у адрозненне ад Ландстада, які чуў, як з вуснаў на асунутым твары так званай Марэн Рамскейд ліецца, усё больш цяплеючы, песня, паставіць запіс на паўзу, чаго ён зрабіць не мог, і існуе арыгінальная версія, дзе ён натаваў вершы гэтых яе спеваў вельмі хутка, і, як высветлілася, там было поўна памылак, што, у прынцыпе, цалкам натуральна, калі ўлічыць, што чалавек сядзеў у халодным памяшканні і запісваў аповед пра цяжкае жыццё са спеваў жанчыны, якая сядзіць воддаль і спявае, за вокнамі свішча вецер, глыбокая восень сярэдзіны XIX стагоддзя. Раней на поўначы рабілі хаты без вокнаў, але з адтулінамі, якія прыкрываліся створкай, ды яшчэ з дзіркай для дыму ў даху. Я не ведаю, што застанецца пасля мяне, калі я памру, мабыць, загнуся аднойчы ў памяшканні без аніякай дзіркі ў даху. Ад мяне гэта ніяк не залежыць. Але Марэн Рамскейд шмат гадоў жыла і яшчэ шмат пражыве пасля сустрэчы з М. Б. Ландстадам, падчас якой яна спявала яму "Песню сну", дзе Улаў Остэсан, або, паводле яе версіі, Улаў Окнэсонэн, праходзіць па мосце паміж царствам жывых і царствам мёртвых, бачыць Ісуса і Сатану, або Грутэ Грошэга, — гэтая Марэн Рамскейд, даты смерці якой мы не ведаем, навек пакінула па сабе ўспамін не тым, як пражыла сваё жыццё, але адной той сустрэчай з М. Б. Ландстадам, адно праз гэтую песню ў яе гонар паставілі памятны камень паміж зямлёй Хегтвэйт і зямлёй Рамскейд у Тэлемарку. І на гэтым камні ёсць шыльда з надпісам: "Марэн Улаўсдотэр Рамскейд, народжаная 30 чэрвеня 1817 году, праспявала "Песню сну" М. Б. Ландстаду прыблізна ў 1847 годзе". Ці магла яна такое сабе ўявіць, калі сядзела ля агню, страфу за страфой успамінаючы песню, якую, напэўна, чула раней ад свайго бацькі, які, у сваю чаргу, чуў яе ад свайго бацькі? Той агонь, ля якога яна сядзела, насамрэч быў не той агонь, ля якога сядзела Марэн Рамскейд, я нават не ведаю, ці яна ўвогуле спявала каля агню, і ніякіх запалых шчок на асунутым твары ў яе таксама не было, бо калі я бяру апошнія сказы і супастаўляю фактаграфію, зноў і зноў праслухоўваючы запіс, да мяне даходзіць, што мне, у найлепшых традыцыях вуснай народнай творчасці, насамрэч пачулася зусім не тое: ля агню сядзела і спявала сваю версію ніякая не Марэн Рамскейд, а Турб’ёрн Рыпілен, якраз ён і сядзеў ля агню і спяваў, але не для М. Б. Ландстада, а для Молтке Муэ, а як насамрэч выглядала Марэн Рамскейд, застаецца для нас таямніцай, у халоднай хаце яна не сядзела і ля агню не спявала, таму аналіз тэксту, якім мы займаліся зыходзячы з існавання нейкай патэнцыйнай Марэн Рамскейд (на падставе няправільна пачутага), можна выкінуць, тады ізноў узнікае пытанне: калі менавіта яна спявала для М. Б. Ландстада? Нам гэта не вядома, мы не ведаем ні калі гэта было, ні таго, сама яна сядзела (або стаяла) і спявала або нехта іншы, падумаць толькі, паставіць помнік гэтай адной падзеі, а ўсё іншае ў яе жыцці забыць, забыць нават, калі яна памерла? Адказаць на гэта можна словамі Яна Хансэна з яго прамовы ў яе гонар на адкрыцці помніка ў 2003 годзе: “Амерыканская ліхаманка дакацілася і да гэтага хутара, як і да шмат якіх іншых месцаў у той час, і ў год 1882 пасля Нараджэння Хрыстовага, як раней казалі, Марэн і Улаў (...) выпраўляюцца да берагоў Амерыкі. Мы паспрабавалі сабраць звесткі пра тое, што з імі там сталася, але нічога не знайшлі. Нават праз людзей “адтуль”, з якімі наладзілі кантакт, мы не здолелі разжыцца хоць нейкімі звесткамі пра Марэн Улаўсдотэр Рамскейд. Мы спрабавалі адшукаць месца, дзе яна знайшла апошні прытулак, але таксама нічога не знайшлі”. Але памятны камень на знак таго, што яна некалі сядзела і спявала, усё ж стаіць. Час ад часу каля гэтага помніка збіраюцца людзі, удзельнікі гістарычных гурткоў, тыя, хто цікавіцца народнай музыкай, або знаўцы дзвюх-трох версій “Песні сну”. Для іх цалкам натуральна, што такі помнік быў узведзены, для іх Марэн Рамскейд — асобнае паняцце, “Марэн Рамскейд” — гэта найлепшая версія, з найлепшай кампазіцыяй, якая распачынаецца без уводзінаў менестрэля, дзе аўтар у метакаментарах нагадвае пра сваю прысутнасць і папярэджвае, што песня пойдзе пра Улава Остэсана, як яго называе, напрыклад, Молтке Муэ: “Зрабі ласку, паслухай, якую песню я табе праспяваю, //яна пра дбайнага гаспадара, // імя яму Улаў Остэсан, //які заснуў надоўга”. У Марэн Рамскейд песня пачынаецца з таго, якім пустазеллем быў Улаў Окнэсонэн для сваіх бацькоў, Марэн Рамскейд — гэта тэкст мацнейшы, таму што закранае непрыглядныя бакі жыцця, але нечага ў Марэн Рамскейд не хапае, думае жанчына, якая стаіць крайняй справа на фотаздымку, зробленым каля помніка Марэн Рамскейд, стаіць, апусціўшы галаву, на ёй шэрыя джынсы і ваўняная кофта, у яе даволі пляскаты азадак і прамыя валасы, на ёй бардовы шалік з махрамі, яна думае (але не гаворыць пра тое ўголас, бо стаіць ля помніка), што у Марэн Рамскейд не хапае страфы, у якой гаворыцца, што Улаву хочацца піць, а вады няма дзе ўзяць, гэтая страфа не дае ёй спакою ўжо некалькі гадоў, гэтая страфа стаіць у яе ўваччу, калі яна гатуе сняданне, калі садзіцца ў аўтобус, яна мармыча яе ўвечары, калі чысціць зубы і глядзіць на сябе ў люстра ў ванным пакоі, гэтая страфа не выходзіць у яе з галавы, калі яна стаіць у прымерачнай у аддзеле бялізны пад яркім святлом, намагаючыся падабраць сабе станік, але грудзі ў яе пляскатыя, і яна не здагадваецца, што і жывот яе выглядае гэтаксама, дома ён не такі, зусім не такі, не як выпуклы тлусты пухір, пакрыты бела-шэрай азызлай скурай, якая моцна кантрастуе з блішчастай гладкай матэрыяй станіка колеру nude, не хацелася гаварыць гэта, але само вырвалася: "Чую ваду, але не бачу яе, пэўна, цячэ яна пад зямлёю", — у гэтым усё яе жыццё, чаму менавіта гэта яна адчувае, чаму “чую ваду, але не бачу яе”? Яна думае пра гэта, нават калі выпраўляецца пахадзіць па гарах, лепей за такія вандроўкі няма нічога, калі ў кастрычніку дыхаецца крыштальна чыстым паветрам і лісце пакуль яшчэ не апала, а вісіць, жоўтае, на бярозах, у лесе пахне сырой глебай, хвояй і мохам, і ёй трапляецца чысты ручаёк злева ад сцежкі, я бачу тут ваду, але тут з грукатам накатвае: чую ваду, але не бачу яе, пэўна, цячэ яна пад зямлёю. У Дага Сульстада ёсць эсэ, якое называецца “Фройд як пісьменнік”, у ім ён апісвае тлумачэнне сноў паводле Фройда, расказвае, напрыклад, як аднойчы, яшчэ маладым студэнтам, ён зніякавеў, калі гаспадыня, у якой ён здымаў пакой, жанчына сярэдняга веку, расказала яму пра свой сон, у якім яна ніяк не магла знайсці сваю сумку: “Я быў маладым чалавекам прагрэсіўных поглядаў, таму добра ведаў, што сумка сімвалізуе яе похву і што яна цяпер сядзіць і адкрыта расказвае мне пра свае праблемы ў палавым жыцці”. У другой частцы эсэ аўтар тлумачыць, чаму ён сам нячаста піша пра сны ў сваіх творах. Ён кажа: “Я не выкарыстоўваю іх з літаратурных прычынаў”. Менавіта пра гэта думае жанчына, якая стаіць цяпер каля помніка Марэн Рамскейд, яна прачытала гэта перад тым як прыехаць сюды з гуртком, каб даведацца пра новыя даследаванні на тэму сноў, ці сапраўды Улаву Остэсану (Окнэсонэну, Окінсану, Хокінсану і г.д.) снілася нешта або ўсё гэта было плёнам вуснай народнай творчасці на базе каталіцкай культуры, прасцей кажучы, сапраўдны гэта сон або літаратура пра сон, і вось што асабліва прыцягнула яе ўвагу ў гэтым эсэ: Даг Сольстад расказвае, што ў васьмі раманах ён выкарыстаў усяго чатыры ўласныя сны, і адзін з іх, з рамана “Зелень”, ён згадвае ў сваім эсэ, і як ні дзіўна, але гэты сон таксама пра ваду, пра ваду, якая цячэ: “Водныя патокі залівалі Вэстфолд, вада цякла ў расколінах засохлай глебы, у безлічы вузкіх каналаў, напалову або цалкам схаваных за рэдзенькай травой, лугамі, саломай, кустамі і знявечанымі каранямі дрэваў, глыбока ў зямлі беглі яны, адны стаялі, насычаліся соллю, другія несліся, імкнуліся наперад, адны рабіліся гарадскімі клаакамі і цяклі пад праезнымі часткамі і сутарэннямі жылых дамоў”, і натуральна, што жанчына каля помніка Марэн Рамскейд, у чыёй “Песні сну” няма гэтай часткі пра ваду, якую Улаў О. чуў, але не бачыў, думае, што гэта сон, які прысніўся пасля прачытання “Песні сну”, таксама Даг Сульстад, сам таго не ведаючы, зачапіўся за вобраз вады, якая цячэ пад зямлёю, калі б, думае жанчына, яна была самалётам, які пацярпеў крушэнне і калі б пазней знайшлі маленькую чорную скрынку з таго самалёта, то ў ёй быў бы ўсяго адзін запіс, гэты адзіны сказ, чую ваду, але не бачу яе...
Праз некалькі дзён яна стаіць дома на кухні і мые лісты салаты, раптам на адным з іх заўважае нейкую цёмную плямку, яна выцягвае салату з міскі і вылівае ваду, цёмная плямка ліпне да празрыстай сценкі міскі, яна прадаўгаватая і вельмі маленькая, на камячок зямлі не падобная, пра што ёй адразу і падумалася, гэта можа быць маленькі смоўжык, яна стаіць з міскай у руках і разглядае, ці варухнецца той камячок, ці ёсць у ім жыццё, і раптам камячок варухнуўся, праз пару імгненняў на камячку паказаліся яшчэ два камячкі, яны выпрасталіся, мабыць, гэта рожкі, яна распазнае ва ўсім гэтым карычневага слімачка ці нешта такое, яе ахоплівае страх, яна не ведае, што рабіць, асаблівую агіду выклікаюць у яе гэтыя малюсенькія камячкі на галаве смоўжыка, выкінуць у сметніцу яна яго не можа, бо смоўжык выпаўзе з вядра і шукай яго пасля па ўсёй хаце, у соль яго класці не хочацца, як, помніцца, рабіў сусед, бо соль выцягвае са смаўжоў ваду, і яны задыхаюцца, яна чула, што іх можна разрэзаць, але смоўж такі малы, што не разрэжаш, ён толькі слізгане з аднаго ляза нажніц на другое, нібы кругляк слізі, і вось абодва амаль не існуючыя камячкі ізноў выпростваюцца, пагойдваюцца ў паветры, намацваюць бяспечнае месца, і смоўжык паўзе па місцы ўгору, яна адрывае кусок кухоннай паперы і хапае смоўжыка, дакладней кажучы, аддзірае яго ад міскі, а пасля выходзіць з хаты выкінуць гэтую паперчыну на двор, але, скутая жахам, усё мацней сціскае пальцы, якія трымаюць смоўжыка, пэўна, ён ужо падох, думае яна, не так шмат яму трэба, яна ніколі б не падумала, што здольная задушыць смоўжыка, яна ненаўмысна, і, як апараная, яна раптам шпурляе паперчыну за парог. Яна спадзяецца, што калі будзе выходзіць з дзвярэй наступным разам, асцярожна падбярэ паперчыну, асцярожна яе расправіць і пабачыць, што там пуста.
© Gunnhild Øyehaug / Kolon Forlag
