Франц Біберкопф пакідае берлінскую турму Тэгель, у якой мінала без сэнсу і мэты ягонае жыццё. У Берліне яму цяжка стаць на ногі, але ўрэшце яму гэта ўдаецца, чым Франц вельмі ўсцешаны. Ён дае сабе клятву жыць прыстойна.
Сорак першым — у горад
Ён стаяў перад брамай тэгельскай турмы і быў вольны. Яшчэ ўчора ён знаходзіўся па той бок і корпаўся з бульбай у турэмным гародзе, разам з іншымі, у арыштанцкай вопратцы, а цяпер на ім быў жоўты макінтош і цяпер гэта яны корпаліся там, за брамай, а ён быў вольны. Праязджалі трамваі, адзін за адным, а ён стаяў, прыхіліўшыся да чырвонага мура, і не рухаўся з месца. Некалькі разоў міма яго прайшоў наглядчык, паказаў яму на тыя трамваі, а ён стаяў і нікуды не спяшаўся. Жудасны момант надышоў (жудасны, Франц? чаму жудасны?), чатыры гады мінула. Чорныя жалезныя вароты, на якія ён год таму пачаў глядзець з агідай, што ўсё нарастала і нарастала (з агідай? чаму?), нарэшце зачыніліся за ім. Яго выпіхнулі на ўсе чатыры бакі. У турме сядзелі іншыя, цяслярылі, лакіравалі, сартавалі, клеілі, мелі наперадзе яшчэ хто два, хто пяць гадоў. Ён стаяў на прыпынку.
Пакаранне пачалося.
Ён страпянуўся, зглынуў сліну. Наступіў сабе на нагу. Потым сабраўся з духам і сеў у трамвай. У самую сярэдзіну вагона, у гушчу людзей. Ну ўсё, паехалі. Спачатку гэта было так, быццам сядзіш у дантыста, які ўхапіў зуб за корань і цягне, боль расце, галава зараз лопне. Ён павярнуў галаву назад, да чырвонага мура, аднак трамвай слізгаў па рэйках і імчаў яго прэч, і толькі галава ўсё яшчэ была павернутая ў напрамку турмы. Вагон павярнуў — і паміж ім і турмою выраслі дрэвы і будынкі. Вакол з’яўляліся ўсё новыя вуліцы, поўныя мінакоў, людзі ўваходзілі і выходзілі. Усё ў ім перапуджана крычала: асцярожна, дзверы зачыніліся, трамвай рушыць далей! Кончык ягонага носа быў халодны як лёд, а ўвушшу звінела. “ЦвёльфУрМіттагсцайтунг”! “БэЦэт!” “Найноўшая ілюстраваная газета”! “Час радыё”! “Хто ўвайшоў — купляем білеты!”.
Ого, у паліцыі, шупо, цяпер новая сіняя ўніформа. Нікім не заўважаны, ён выйшаў з вагона і апынуўся ў чалавечым натоўпе. Ну, што цяпер? Ды нічога. Трымайся, прыдурак, вазьмі сябе ў рукі, інакш пакаштуеш майго кулака! Штурханіна! Якая штурханіна… Штурханіна, якая ўсё гэта кудысьці рухае. У галаве пуста, мазгі не працуюць, быццам іх даўно не змазвалі. Колькі ўсяго навокал — што душа пажадае. Крамы абутку, крамы капелюшоў, лямпаў, забягалаўкі на любы густ. Куды ж людзям без абутку, калі такая беганіна. У нас таксама была шавецкая майстэрня, дазвольце вам нагадаць. Сотні шыбаў, шкляных зіхоткіх вітрынаў, хай сабе зіхацяць, яны табе нічога не зробяць, разбіць адну такую— як два пальцы аб асфальт, свежавымытыя, начышчанае шкло, бах і гатова. Брук на Разэнталерпляц быў развалены, разам з усімі ён ішоў па драўляным насціле. Змяшаешся з іншымі, і ўсё пройдзе, сам не прыкмеціш. Вось так, хлапец. У вітрынах стаялі манекены, у касцюмах, макінтошах, у спадніцах, панчохах і ботах. З аднаго боку вітрыны ўсе спяшаліся некуды, тут быў няспынны рух, а з іншага боку — нічога! Ні-чо-га. Нічога жывога. Вясёлыя твары, смех, яны стаяць насупраць кавярні Ашынгера, чакаюць трамвая, кураць, гартаюць газеты. Стаяць тут, як ліхтары, нерухома, здранцвела, усё больш і больш здранцвела, што людзі, што дамы, усё белае, усё здранцвелае, усё.
Ён адчуў жах, калі пайшоў уніз па Разэнталерштрасэ і пабачыў у піўніцы мужчыну і жанчыну, што сядзелі каля самага акна: яны лілі сабе ў раты піва, піва з вялізных куфляў! Ну і што, ну і што, у іх былі відэльцы і яны насаджвалі на іх кавалкі мяса, яны цягнулі відэльцы да ратоў і… І ніякай крыві. Ягонае цела сутаргава сцялася, ён адчуў, што зараз званітуе: што мне рабіць?! За што? Адказ быў тут як тут: гэта тваё пакаранне.
Кара.
Яму нельга было вярнуцца, ён так далёка заехаў на тым трамваі, яго выпусцілі з турмы і яму трэба было ўжывацца ва ўсё гэта, ужывацца як мага глыбей.
Гэта я ведаю, сказаў ён сам сабе і ўздыхнуў. Ведаю, што мяне выпусцілі і што я мушу наноў абжывацца тут. Яны павінныя былі мяне выпусціць, пакаранне скончылася, такі парадак, бюракрат выканаў свой абавязак. Я таксама выканаю, зраблю што належыць, але я не хачу, о божа, я не змагу.
Ён прайшоў па Разэнталерштрасэ міма ўніверсальнай крамы Вертгайма і павярнуў направа на вузкую Сафіенштрасэ. Ён думаў, што гэтая вуліца цямнейшая — дзе цямней, там і лепей. Арыштантаў трымаюць у ізалятары, у адзіночным зняволенні і ў агульных камерах. У ізалятары зняволены дзень і ноч знаходзіцца асобна ад іншых вязняў. У адзіночнай камеры яго трымаюць аднаго, але падчас прагулак, навучання або богаслужэнняў ён можа сустракацца з іншымі. Вагоны грымелі і званілі, фасады дамоў змяняліся фасадамі, і так без супынку. Над дамамі былі дахі, дахі луналі над дамамі, і ягоныя вочы ўвесь час не давалі рады гэтаму факту, яму падавалася, што дахі зараз зваляцца, саслізнуць — але нічога такога не адбывалася, дамы стаялі прама і дахі нікуды не падалі. Куды ж мне цяпер сунуцца, небараку такому, падумаў ён, шкандыбаючы ўздоўж бясконцага шэрагу сценаў. Дурань я, дурань. А чаго я, уласна баюся? Неяк яно само ўтрасецца. Пяць хвілін, дзесяць хвілін, потым чарачку каньяку дзесьці — і пасядзець… Пасля адпаведнага званка ў турме адразу ж бяруцца за працу. Перапынак — толькі на ежу, шпацыр, навучанне, у строга вызначаныя гадзіны. Падчас шпацыру зняволеныя мусяць трымаць рукі выцягнутымі і рухацца адзін за адным, гледзячы ў патыліцу суседу.
Дом. Франц падняў галаву, адарваў вочы ад бруку, таўхануў дзверы, і з ягоных грудзей пачулася маркотнае “э-хэ-хэ”. Скрыжаваў рукі. Ну вось, хлопча, тут ты прынамсі не замерзнеш. Дзверы з боку двара адчыніліся, нехта працеляпаў паўз яго, спыніўся за спінай. Франц крыху пакрэкаў, і ад гэтага крэкання яму зрабілася лягчэй. У сваёй першай адзіночцы ён заўжды так рабіў і цешыўся, што чуе свой голас: значыць, не ўсё яшчэ прапала, неяк прарвемся. Шмат хто ў камерах так рабіў, хто пачынаў раней, хто пазней, але, бадай, усе, хто пачуваўся адзінокім, так кракталі. У гэтым было яшчэ нешта чалавечае, гэта суцяшала. Ён стаяў у пад’ездзе нейкага дома, дзе не было чуваць жудаснага вулічнага шуму і не было відаць тых звар’яцелых дамоў. Ён бурчэў, выпучыўшы вусны, і сціскаў у кішэнях кулакі, бо пачуваўся так больш упэўнена. Ягоныя плечы пад жоўтым макінтошам былі сцятыя, быццам ён чакаў, што яго зараз удараць.
Незнаёмец між тым спыніўся побач з выпушчаным на волю арыштантам і пачаў яго разглядваць.
“У вас нешта не так? Нешта баліць? — спытаў ён, і Франц перастаў крыўляцца. — Вам блага? Вы жывяце ў гэтым доме?”
Гэта быў яўрэй з вялікай рудой барадой, невысокі, у паліто і чорным велюравым капелюшы. У руцэ быў кій.
“Не, я тут не жыву”.
Трэба сыходзіць адсюль, а ў пад’ездзе было так добра. І зноў пачалася вуліца, фасады, вітрыны, постацімінакоў, хто ў штанах, хто ў светлых панчохах, усе такія імклівыя, такія жвавыя, кожнае імгненне ўсё новыя і новыя постаці. Але ён наважыўся зноў зайсці ў нейкі пад’езд. Там, на бяду, адчынялі вароты ў двор, каб прапусціць аўтамабіль. Франц кінуўся ў суседні дом, у цесны калідор каля самых сходаў. Тут ніякая машына не праедзе. Ён моцна ўчапіўся за парэнчы. І пакуль трымаўся за іх, ведаў: ён хоча пазбегнуць гэтай кары (о, Франц, як ты дадумаўся жадаць такога, ты не зможаш!). Не, ён зробіць гэта, цяпер ён ведае, дзе выйсце. Ціхенька ён зноў распачаў сваю музыку, усе гэтыя крэканні і гудзенні пад нос: не пайду я на вуліцу, не пайду, ніколі на яе не выйду. Руды яўрэй увайшоў у пад’езд, але спачатку не заўважыў чалавека каля сходаў. Ды потым пачуў, як той бурчыць.
“А цяпер скажыце ўсё ж, што вы тут робіце. Вам блага?”
Франц адчапіў рукі ад парэнчаў, выйшаў на двор — калі ён узяўся за ручку дзвярэй, дык пазнаў таго самага яўрэя з суседняга дома.
“Ды адчапіцеся вы ад мяне! Што вам ад мяне трэба?”
“Ну, ну, супакойцеся. Вы так стогнеце і бурчыце. Ужо й спытацца нельга, што з вамі”.
Праз шчыліну дзвярэй у пад’езд уварвалася вуліца, знаёмыя дамы, людзі, што шмыгаюць сюды-туды, дахі, што спаўзаюць з будынкаў, вось-вось зваляцца. Нядаўні зняволены пацягнуў на сябе дзверы, яўрэй за ім:
“Ну, ну, што здарылася, усё не так кепска, як вам здаецца. Усё міне, усё будзе добра. Берлін вялікі. Там, дзе жывуць тысячы, знойдзецца месца і для аднаго”.
За дзвярыма быў глыбокі і змрочны двор. Франц спыніўся каля скрыні для смецця. І раптам гучна заспяваў, так, што песня грымнула ў сцены. Ён нават зняў капялюш, як гэта робяць музыкі з катрынкай. Ад сценаў адскочыла рэха. Атрымалася файна. Ягоныя вушы напоўніў уласны голас. Ён спяваў так самааддана, як ніколі не мог дазволіць сабе ў турме. Што ж ён такое спяваў? Што адбівалася рэхам ад сцен Берлінскага двара? А вось што. “Ты чуеш кліч — нібыта гром”. Дакладна, выразна, па-вайсковаму. А потым з “Ювівалералера” — з сярэдзіны. На яго ніхто не звяртаў увагі. Каля варотаў яго сустрэў той самы яўрэй:
“Вы прыгожа спявалі. Вы сапраўды прыгожа спявалі. Вы маглі б азалаціцца з такім голасам, праўду вам кажу”.
Яўрэй выйшаў за ім на вуліцу, узяў яго пад руку, пацягнуў яго наперад і ўсё гаварыў нешта без супынку —ажно пакуль яны не дайшлі да Горманштрасэ. Руды маленькі яўрэй — і шырокі ў плячах, апрануты ў макінтош высокі хлопец, які сцяў зубы так, быццам хоча плюнуць жоўцю.
УСЁ ЯШЧЭ НЕ Ў САБЕ
Ён завёў яго ў нейкае памяшканне, дзе гарэла жалезная печка, пасадзіў на канапу: “Ну вось, пабудзьце тут. Пасядзіце спакойна. Можаце пакласці капялюш сюды, а можаце і не здымаць, як вам будзе заўгодна. Я толькі паклічу кагосьці, таго, хто будзе вам даспадобы. Сам я тут не жыву, такі самы госць, як і вы. Ну, як кажуць, дзе адзін госць, там і другі, абы печку тапілі…”
Нядаўні вязень сядзеў у адзіноце. Яму чуўся шум, падобны да грымотаў, ці да звону мячэй, ці да таго гуку, з якім разбіваюцца аб бераг хвалі. Ён усё яшчэ ехаў на трамваі, азіраўся, паміж дрэваў былі відаць чырвоныя муры, падала рознакаляровае лісце. Муры стаялі перад ягонымі вачыма, і ён разглядваў іх, седзячы на канапе, усё разглядваў і разглядваў, нерухома і нерашуча. Якое ж гэта шчасце — жыць за такімі мурамі, дакладна ведаць, як пачынаецца дзень і ў якіх клопатах ён міне (Франц, ты ж не хочаш больш хавацца, ты хаваўся чатыры гады, будзь мужным, азірніся навокал, у кожных хованак ёсць свой канец). Спяваць, свістаць, шумець — усё гэта забаронена. Зняволеныя мусяць раніцай па сігнале адразу ж падняцца, прывесці ў парадак рэчы, умыцца, прычасацца, пачысціць адзежу і апрануцца. Мылам усе забяспечаныя ў дастатковай колькасці. Баммм! Звоняць. Пад’ём. Баммм у пяць трыццаць, баммм у шэсць трыццаць, адчыняюць, буммм-буммм, выходзяць, сняданак, працоўны час, вольная гадзіна, буммм-буммм-буммм, полудзень, што за крывая пыса, хлопча, ты тут не на адкорм, запявалы дакладваюць, пяць сорак, запявалы выходзяць, скажу, што я ахрып, шэсць гадзін, зачыняюць, добры вечар, мы гэта зрабілі. Вялікае шчасце — жыць у гэтых мурах, каго-каго, а мяне сюды надоўга засунулі, амаль як за забойства, але якое ж гэта забойства, толькі рана, рана са смяротным вынікам, усё было зусім не так жахліва, а судзілі як крымінальніка, так і праўда можна ў адкіды грамадства трапіць.
Высокі стары доўгавалосы яўрэй, чорная кіпа на патыліцы, даўно ўжо сядзеў насупраць. У горадзе Сузан жыў некалі муж на імя Мардэхай, які выхоўваў Эстэр, дачку свайго дзядзькі. Дзяўчына была такая прыгожая: што абліччам, што паставай. Стары перавёў пагляд з мужчыны, што сядзеў перад ім, на рудога:
“Дзе вы яго ўзялі?”
“Ён цягаўся з дома ў дом. А потым спыніўся ў двары і заспяваў”.
“Заспяваў?”
“Так. Вайсковыя песні”.
“Ён зусім змерз”.
“Мабыць, так”.
Стары разглядзеў як след мужчыну ў макінтошы. У першы святочны дзень толькі гоі могуць хаваць нябожчыка, на другі могуць і юдэі, сыны Ізраіля, хай жа і ў дні Новага году будзе так. А хто аўтар вучэння Рабанан: калі нехта паесць мяса палай птушкі, не будзе нячысты. А калі вантробы ці галаву? Сваёй доўгай жоўтай рукой стары дакрануўся да рукі нядаўняга вязня, што ляжала на жоўтым макінтошы:
“Можа, здымеце гэта? Тут горача. Мы старыя людзі, мы мерзнем увесь год, а для вас, я мяркую, натоплена аж занадта”.
Ён сядзеў на канапе, касіўся на гэтую руку, ён хадзіў з вуліцы на вуліцу, з двара ў двор, трэба было паглядзець, што і як тут, у гэтым свеце. І яму хацелася падняцца, выйсці, ягоныя вочы шукалі дзверы ў цемнаце пакоя. Але стары прыціснуў яго да канапы: “Заставайцеся, чаго ўжо тут”. Ён хацеў выйсці. Стары трымаў яго за локаць і прыціскаў, прыціскаў: “А вось паглядзім, хто мацнейшы, я ці вы. Заставайцеся, я вам кажу”.
“Не, вы застаняцеся, застаняцеся і будзеце слухаць, што я вам кажу, малакасос, — крыкнуў стары. — Вазьміце сябе ў рукі, нячысцік вы гэткі”.
І кінуў рудому, які трымаў Франца за плечы:
“А вы ідзіце адсюль, давайце, ідзіце. Я вас што, клікаў? Сам з ім разбяруся”.
Што хочуць ад яго гэтыя людзі? Ён хацеў выйсці, ён рэзка падскочыў, але стары зноў уціснуў яго на месца. Тут ужо Франц крыкнуў:
“Што вам ад мяне трэба?”
“Давайце, вылайцеся, трэба добра вылаяцца”.
“Адпусціце мяне, я хачу пайсці”.
“Куды вам ісці? Можа, зноў цягацца па вуліцах? Па дварах?”
І тады стары падняўся з крэсла і шумна захадзіў па пакоі сюды-туды:
“Хай крычыць колькі хоча, хай робіць што хоча, але толькі не ў мяне. Адчыні яму дзверы”.
“І што, што ён крычыць? Быццам у вас ніколі не крычаць”.
“Не прыводзь да мяне людзей, якія робяць столькі шуму. Дзеці маёй дачкі хворыя, яны ляжаць там, унізе, мне і ад іх хапае шуму”.
“О, якое няшчасце, я не ведаў, даруйце…”
Руды схапіў Франца за руку:
“Хадземце са мной, у рэбе няма месца. Унукі хварэюць. Трэба ісці далей”.
Але чалавек у макінтошы не хацеў падымацца.
“Хадземце”.
Трэба было ўставаць. І ён прашаптаў:
“Не цягніце мяне. Пакіньце мяне тут”.
“Месца няма, вы ж чулі”.
“Пакіньце мяне тут, я вам кажу”.
Ззяючы вачыма, стары разглядваў чужаніцу. Чужаніцу, які прасіў. Так казаў Ерамія: мы мусім выратаваць Вавілон, але ён не дае сябе выратаваць. Пакіньце яго, і няхай кожны ідзе ў свой край. І хай меч пакарае халдэяў, жыхароў вавілонскіх.
“Калі ён будзе паводзіцца ціха, хай застаецца. Калі ён не будзе ціхім, хай ідзе”.
“Добра, добра, мы не будзем шумець. Я пасяджу з ім, вы можаце на мяне пакласціся”.
Не сказаўшы ні слова, стары выслізнуў з пакоя.
