Тое, што я не бачыла старую царкву, яшчэ можна перажыць. Царкву знеслі за тры гады да майго нараджэння. Але на габрэйскіх могілках ніколі не пабыць крыўдна. Бо магла б. Таму я зайздрошчу З. Яна бачыла могілкі нават неаднойчы. Аднак на дыктафон гаварыць не хоча пра свае ўражанні. Цярпець не можа дыктафон, хоць і маладая. На два гады маладзейшая за мяне. А могілкі бачыла, бо жыла там на раёне. Мы далёка ад цэнтра, і нікога знаёмых не мелі ў тым краі горада. Потым у адзін з дамоў, пабудаваных на месцы могілак, перасялілася маміна сястра Марыя з мужам. Калі муж памёр заўчасна ў сне, прадала кватэру адразу. Нешчаслівая кватэра аказалася.
Я спрабую ўгаворваць З. прыкладамі старэйшых, якія не баяцца дыктафона. Прыкладам той жа цёці Марыі, якая ўжо наколькі катэгарычная і недаверлівая, але нічога, гавора ў дыктафон, калі трэба. Хоць і косіцца.
— А я не магу, — супраціўляецца З., — адразу напружваюся, кажу не тое, што думаю. Думаю не тое, што хачу.
— Ну добра, — я іду ў калідор па торбу. Вымаю нататнік з асадкай. Спецыяльна да З. праз усю Смаргонь ішла па ўспаміны. Вымусіла ж мяне З. пісаць ад рукі. Ужо і забылася, калі апошні раз гэтым займалася. І З. пачала свой кароткі аповед, які расказала па дарозе, калі да яе абедаць ішлі. Не пра могілкі ўвогуле. Але тое, што памятае. Як дзядулю свайго праводзіла на аўтастанцыю. Дарога туды вяла праз могілкі. Я дапамагаю З. пытаннямі:
— Гэта калі было?
— Я ў школу не хадзіла. Год 1976-ы. Вось толькі не разумею, чаму бацькі адпраўлялі мяне, зусім маленькую, праводзіць так далёка старога дзядулю.
— Яму колькі было?
— За 80. Вельмі яму дапаможа пяцігадовая ўнучка, калі раптам што. А яму цяжка было ісці, на кожнай лавачцы адпачываў. Раней там прыватны сектар быў, лавачкі перад кожнай хатай. Цяпер ніколі не ўбачыш лавачак. Раней смаргонцы прыязныя былі.
— Не памятаю лавачкі.
— Былі, былі. І вішні, памятаю, цвілі. А мы ўсё ішлі ды ішлі. Прайшлі няспешна прыватны сектар. І пайшлі ўздоўж разбураных могілак. Дзядуля прысеў на валун з надпісамі, які вытыркаўся з зямлі. Цяпер толькі разумею, што гэта былі рэшткі надмагілляў дзе-нідзе. Могілкі доўга зносілі.
— Як жа я табе зайздрошчу! Ты бачыла хоць кавалак могілак габрэйскіх.
— А мне ведаеш як цяжка было адной вяртацца! Дзядуля купляў у склепе ля аўтастанцыі карасіну, садзіўся ў аўтобус і ехаў да сябе ў Ашмяны. А я цягнулася дахаты ледзь жывая і марыла пра стульчык, каб ляцеў, і не трэба было ісці. Яшчэ памятаю, калі ўжо там з’явіўся дзіцячы садок, я павінна была ў яго ісці па месцы жыхарства. Але ўперлася — не пайду. Бо паміж дзецьмі хадзіў слых, быццам прыедуць габрэі і ўзарвуць садок. Я моцна верыла ў іхную помсту. Не пайшла ў садок.
— І бацькі дазволілі?
— Яны чамусьці нічога не маглі зрабіць тады са мной.
Па дарозе ад З. сустракаю загадчыка дзіцячай бібліятэкі Аляксея Міхайлавіча. Слова за слова — і даведваюся, што калісьці ў двухпавярховым даваенным будынку яго працоўнага месца таксама быў карасінавы склеп. Што да вайны тут жыў самы багаты ў горадзе габрэй Лейбман, я чула. А пра карасін дык упершыню.
Уражаная, дзялюся з Т. гісторыямі Аляксея Міхайлавіча і З.
— А гэта не З. казала, што бачыла ў расчыненай труне шкілет у чырвонай сукенцы і, здаецца, чырвоных туфлях, калі могілкі зносілі? — пытаецца Т.
— Напэўна, калі бачыла, то і я б пачула, бо мы толькі і размаўлялі, што пра могілкі. Але я запытаюся.
Запыталася ў З. па тэлефоне пра чырвонае. Не, не бачыла. І не чула.
Упершыню пра габрэйскія могілкі я пачула ад мамы. Хавалі мужчыну ў белым касцюме. Не ўяўляю белы касцюм на нябожчыку. Напэўна, блытаю нешта. Даўно пра гэта мама расказвала, як з калегай па рабоце хадзілі на пахаванне. Трэба ўдакладніць.
— Белае на ім было бяллё. Накінутая прастыня зверху, — удакладняе мама, быццам гэта было ўчора.
— Гэта бацьку ейнага харанілі?
— Не. Нейкі быў стары яўрэй.
— Якое ён да цябе меў дачыненне?
— Дора Каўфман у нас работала. Быў родственнік какой-та іхні з сястрой.
— А ты пры чым?
— Я прышла ў банк, і эта Дора са мной как-та здружылася. Дора Давідаўна бухгалцерам была. І я бухгалцерам. Я Дору і раньшэ знала. Соф’я Давідаўна вела ў нас фізіку, сястра Доры. Очэнь всегда ухожэнная такая. Но ўсё раўно від такой еўрэйскі.
— Што значыць еўрэйскі?
— Ну, нос вот такой. Што-та еўрэйскае. Но всегда адзета красіва, сложена хорошо. Но она плохо слышала. После вышла замуж за еўрэя ў Вільнюс і Дору забрала.
— Дора была адзінокая?
— Да. Дора была адзінокая. Гарбатая, маленькая. Кліенты прыходзяць, і яна на каленках ўсягды перад бар’ерам. Бар’ер жа ў банку. І на каленкі на стул яна станавілася абслужываць кліентаў. І так блізка да кліентаў суне галаву. Што яна ім там шаптала? Ешчо, помню, у яе было карычневае плацце і наверх на рукаве часы. Так помню эта. Тады ж часоў ні ў кога не было! А ў яе былі часы на рукаве. Ейная цёця Броня Аронаўна была ў нас учыцельніца мацемацікі. Яна і на похараны Броні Аронаўны мяне звала. Но Броню Аронаўну харанілі на гарадском ужэ пазней. А этага мужчыну на старым еўрэйскім. Гэта даўно было. Я тока работаць прышла. Можа, у 1955-м якім гаду. І вот, помню, вырыта магіла, эта яма. І яго пасадзілі. Не лёжа.
Добра памятаю, як мама калісьці даўно расказвала пра гэтае пахаванне. Дык адклалася ў памяці, што моўчкі габрэі суправаджалі нябожчыка. Хутка ішлі. Менавіта гэта цяпер яна не ўспамінала. А мне моцна ўрэзалася ў памяць, як ледзь не бегла следам за памерлым жалобная працэсія, у адрозненне ад марудных пахаванняў савецкага часу. Што праваслаўных, што каталіцкіх. Аднолькава ледзьве сунуўся грузавік з адкінутымі бартамі. Труна на лавах і лавы побач, на якіх хісталіся самыя блізкія родныя нябожчыка. Павольна рухаўся за труной пануры натоўп. Аркестр з жалобным маршам Шапэна суправаджаў працэсію звычайна. А тут кантраст. І моцна ўразіў тады. Прысніла сон.
Быццам іду ўздоўж стадыёна ў напрамку могілак, але не габрэйскіх, бо іх жа даўно няма. Ды я і не на могілкі накіроўваюся. А толькі калі прачнулася, зразумела, што ішла ў бок Лычнікаў. Там шмат смаргонцаў пахавана. Лета, цёпла, але не горача. Ціша, нібы ноччу. Галіны бярозаў над стадыёнам не варухнуцца. Раптам тупат мноства ног па бруку на дарозе. Як у былыя часы брук. І лятуць па бруку за труной мужчыны і жанчыны моўчкі. Старыя, але жвавыя і нязвыкла дагледжаныя, як іншаземцы.
Думаю ў гэты сон ўварваўся і расказ былой загадчыцы смаргонскага музея Марыі Леанідаўны. Яна памерла ўжо, а калісьці расказвала, што габрэі смаргонскія з тых, каторыя выжылі, дык калі з’ехалі з горада пасля вайны, хто ў Ізраіль, хто ў Амерыку, хто ў Канаду, наведвалі часта Смаргонь. Але як могілкі зруйнавалі, ужо болей амаль не вярталіся сюды.
А ў сне бягуць габрэі міма стадыёна хаваць маладую пару. Жаніха ў чорным касцюме і нявесту ў белай сукенцы, цалкам карункавай. Шкада, не чырвонай. Я ўціснулася ў сетку-рабіцу, каб даць працэсіі дарогу. А яны ўсё роўна закранаюць. Нават штурхаюць нібы знарок. Пэўна, гэта быў знак пра могілкі напісаць. І я стараюся, ва ўсіх запытваюся. Хто што ўспамінае.
С. успамінае, што калі яны пераехалі ў дом, пабудаваны на месцы могілак, яму адразу пачалі сніцца кашмары.
— Мы калі пераехалі туды, пачаўся нейкі жах, — шчыра прызнаецца С.
— Адразу? — пытаюся на аўтамаце. С. — такі чалавек, у якога можна пра што заўгодна аўтаматычна пытацца, бо ён добры.
— Адразу проста. Кашмары такія пачалі сніцца. Я проста баяўся спаць.
— Кожную ноч?
— Кожную. І амаль заўсёды адно і тое ж. Быццам заходжу ў пад’езд, і мяне там падпільноўваюць страшныя рэчы.
— Якія?
— Цяжка сказаць. Я проста ведаў, што туды нельга ісці, бо там страшныя істоты. Яны мяне з усіх бакоў збіраюцца атачыць і знішчыць. Альбо там пачнецца землятрус, і ўсё абваліцца. Альбо там лабірынт, з якога не выйсці. У мамы на новай кватэры палезлі валасы. А бацька пачаў так бухаць, што яго прыносілі дамоў сабутэльнікі. Але праз чатыры гады мы пераехалі адтуль.
— І скончыліся твае сны?
— Скончыліся, як не было.
— І ў мамы перасталі лезці валасы?
— Так.
— А тата?
— Нават зусім не піў нейкі час.
— Думаеш, гэта звязана з домам?
— Не ведаю. Але я цярпець не мог і гэты двор, і суседзяў, і дзіцячы садок.
Вяртаюся ад С., і раптам чамусьці паўстае ў памяці Міра Віктараўна. Добрая сяброўка нашай радні. Без якой ніводнае свята не абыходзілася. Я ўспрымаю Міру Віктараўну як уласную цёцю ўсё жыццё. І сустракаю. Адразу ў лоб пра могілкі.
— Таня, а я ж менавіта рабіла загадчыцай садка, які на месцы могілак пабудавалі. Ці ты не ведала?
Самае цікавае, што ведала. Але толькі калі пачала задаваць пытанне, да мяне дайшло пра месца працы Міры Віктараўны адначасова з яе адказам.
— І як вам працавалася там?
— Мне некамфортна было доўгі час усведамляць, што мы на могілках былых. Але паступова акультурылі тэрыторыю. Пасадзілі кветкі, дрэвы, кусты. Пару разоў да нас заходзіліся былыя смаргонскія габрэі. Прыязджалі з-за мяжы наведаць рэшткі продкаў. Прасіліся па былой могілкавай зямлі пахадзіць. Я пускала. Яны хадзілі, але што яны маглі там знайсці?
Я быццам наяве ўбачыла, як старыя габрэі з майго сну разгублена блукаюць сярод кветак і дзетак. Спрабуюць нібыта скрозь зямлю разглядзець косткі родных. Але нічога яны там не ўбачаць, калі б такое і было магчыма, бо пазакідалі ў катлаваны новабудоўляў па ўсім гарадскім цэнтры парэшткі іхных продкаў разам з каменнымі надмагіллямі. Тады, у канцы 70-х, шмат будаваліся. Некаторыя людзі, праўда, расцягнулі па падвалах надмагільныя камяні. Пра гэта я даведалася ад выпадковай спадарожніцы ва ўсходнім мікрараёне. Я шукала хату адной прыяцелькі, даўно не была і зблудзіла. Выпадковую жанчыну запыталася. Яна прапанавала мяне правесці. Ідзём. Я, канечне, адразу пра сваё. Адказвае з прыязнай гатоўнасцю:
— Я ў вас толькі 15 апошніх гадоў жыву. Але мая сястра ў 1978-м пераехала на Чапаева, 11. У інтэрнат. Дык, казала, людзі ў падвалы неслі камяні надмагільныя.
— Цікава, нашто ім?
— Можа, проста каб захаваць.
Хаваць жаніха і нявесту ў маім сне ціхім бегам неслі ў вялікай каробцы ад шакаладных цукерак. Калі б я не пачала пра могілкі пісаць, дык не разабралася б дэталёва ў гэтым пахаванні дзіўным. Але падумаўшы, неяк звязваю з тым, што на месцы старога ЗАГСа была за польскім часам цукерня габрэя Шульмана. Гэта мне расказваў першы чалавек, з якіх я пачала свае гісторыі пра былую Смаргонь пісаць.
Звяртаюцца неяк па тэлефоне ў рэдакцыю нашай прыватнай “Новай газеты Смаргоні”. Кажуць са слухаўкі: “Так і так. Я такі і такі. Зваць Іван Іванавіч. Памру хутка. Напішыце вы пра маё жыццё”. Я і пайшла да яго на Вілейскую. Мы пасябравалі, нават адзін Новы год разам сустракалі. А цяпер ні Івана Іванавіча, ні газеты. Ні Шульмана з яго цукеркамі. І шакаладнымі, і знакамітымі на ўвесь раён “падушачкамі”. Ні ЗАГСа. Ні могілак.
— Могілкі зраўнялі з зямлёй па загадзе першага сакратара мясцовага райкама партыі Патапава.
Гэта патэлефанавала нараніцу Надзея Емяльянаўна. Увечары яна не брала слухаўку. А сёння набрала мяне сама. Былая супрацоўніца музея мае самы добразычлівы з усіх вядомых галасоў. Голас, не шкадуючы платнага тэлефоннага часу, расказвае пра Смаргонь тое, чаго не ведае ніхто:
— Выконваў загад Аблавацкі Пётр Аляксеевіч. На той час начальнік будаўнічага ўпраўлення №171. Тады ў Смаргоні пабудавалі “Завод аптычнага станкабудавання”, патрабаваліся жылыя памяшканні. Менавіта тэрыторыя старых могілак амаль перад носам завода пала ахвярай сучаснасці. Перад тым як разбурыць, па горадзе было абвешчана, што габрэі могуць перазахаваць парэшткі продкаў. І ці сем, ці восем чалавек так і зрабілі. Каго ў Вільню павезлі хаваць, каго ў Маладзечна. Тады прыгналі экскаватары і пачалі ссоўваць надмагільнік. Габрэі моўчкі стаялі. Патапаў сказаў Аблавацкаму: “Калі будуць скаргі, валі на мяне”. Але скаргаў не было. На месцы могілак паступова з’явіліся інтэрнат па Чапаева, 11. Жылы дом Чапаева, 13. Дзіцячы садок №7. І прадуктовая крама “Журавінка”.
Якраз мне трэба па прадукты. Па дарозе сустракаю Лену з апошняга пад’езда. Яна з прадуктамі вяртаецца дамоў. Пераказваю ўсё пра могілкі. Лена старэйшая, памяць ейная — каштоўнасць. Лена сапраўды дадае важную дэталь:
— Калі аб’явілі пра знос могілак, нашыя дурні з двароў за рыдлёўкі, граблі. І пабеглі па габрэйскае золата. Але не чула, каб знайшлі хоць якое багацце.
Яны не першыя, хто варушыў габрэйскі прах. Калі я хадзіла ў музей, там Павал казаў, што яшчэ ў Другую сусветную фашысты раскопвалі могілкі. Бо яны даўнія. Прыкладна ў 1905 годзе пачалі хаваць на гэтым месцы. Амаль пасярэдзіне горада. Калі стаяць тварам да Вільні, дык злева будуць ад цэнтральнай вуліцы, былой Віленскай. Бо вядзе ў Вільню. Павал казаў так:
“Сярод немцаў і іх памагатых існавала думка, што жыды абавязкова кладуць у магілу золата. Лічылася, што калі чалавек уваскрэсне ў раю, то яму будзе патрэбная матэрыяльная падтрымка. "Дзякуючы" такому міфу рабілі ў вайну немцы здзек над жыдоўскімі магіламі”.
Мы стаім з Ленай на марозе. Лена ботам па снезе малюе размяшчэнне могілак адносна цэнтральнай вуліцы. Цяпер Савецкай. Вуліца імя саветаў, якія нікуды не прывялі. Лена малюе карасінавы склеп. Аўтастанцыю. Рынак, на які трэба было ісці праз могілкі. Расказвае, як з мамай ішла праз могілкі на рынак. Лена запыталася тады ў мамы:
— Мама, а што гэта за каменьчыкі паўсюль?
— Гэта не каменьчыкі, а магілкі. У іх добрыя людзі ляжаць, — адказала мама.
Я вырашыла абысці тэрыторыю былых могілак. Хаджу. Думкі самыя незвычайныя падымаюцца ад зямлі ў галаву. Напрыклад, такая: наш горад трымаюць мёртвыя габрэі, каб не праваліўся ў бездань.
— Мае бабуля з дзядуляй жылі на Чапаева, 13, — сказаў А.
Выпадкова мы селі разам ў цягнік “Мінск — Гудагай”, калі я была на сто адсоткаў упэўненая, што ніякая сіла не прымусіць дапаўняць могілкавы тэкст, і адначасова не ставіла чамусьці апошнюю кропку.
— Дзядуля расказваў пра чэрап габрэйскі. Чэрап у падвале вылез з зямлі, — працягваў А.
— Як гэта?
— Глеба ж увесь час рухаецца. Чаму кожны раз новыя валуны з’яўляюцца на палях? Хоць іх прыбіраюць.
— Сапраўды.
— І яны з суседам выкапалі для яго ў калідоры падвала яму. Закапалі чэрап. Перазахавалі, лічы. І залілі цэментам.
Вось і доказ, што горад трымаюць габрэйскія косткі. І супакою ў гэтай справе не маюць.
Добра, што вырашыла ехаць не маршруткай, як заўсёды, а цягніком. Глядзець у акно на зімовы лес можна толькі ў цягніку. У маршрутках вокны заўсёды брудныя.
— Ты пагавары з фатографам Б., — параіў А, — ён там жыў побач з могілкамі.
Я паслухмяна ў фотаатэлье падалася.
— Мы там жылі, і бабка з сястрой бацькавай, а дзед памёр, — кажа Б. Я кажу Б., каб не баяўся расказваць усё што заўгодна, бо не буду прозвішча выдаваць.
— А мне ўсё роўна. Прозвішча можна і напісаць, — кажа Б. Але я вырашыла, што не буду, бо ўспамін спрэчны:
— Пасля мы пераехалі адтуль. Ужо да бабулі і цёці хадзілі ў госці. Можа, 10 лет мне было. Год 1974—75. І, помню, я хадзіў на кладбішча з братам. Хлопцы яшчэ суседскія. Мы вучыліся з імі ў адным класе. Валодзя і Валера. Валодзя, праўда, ужо памёр. А радам была аўтастанцыя. Мужчыны хадзілі с аўтастанцыі. Бо ждут аўтобуса, время есць. Закупалі вінішка і на кладбішча. Сюда шлі і садзілісь выпіць, каб тут во. А мы там малыя бегалі. Ані і так давалі, і бутылкі кідалі в агарод. Мы хадзілі па агароду, сабіралі эці бутылкі. І так во помню дажэ стакана прасілі. Дык мы ім насілі, помню, стаканы. А яны людзі ж вежлівыя, і стаканы прынасілі, і бутылкі пустыя аддавалі.
— Пілі сярод магіл на кладбішчы?
— Ужо і кладбішчам не назваць яго было. Так, лужайка такая. Кое-гдзе праступалі толька камні с надпісямі. Вот відна, што не проста камні. Але ані ўжо настока паросшы былі мхом. Очэнь старыя. Не было там пастаментаў. І аградак цем более. Камні. Проста камні. Цётка мая далжна знаць. Ана жывая яшчэ. Можна да яе схадзіць. У яе спрасіць. Пазваню.
Б. набраў цёцю. Чую, што адмаўляе. Не разумею, што са мной зрабілася. Вырываю слухаўку з рукі фатографа. Аднымі губамі пытаюся імя. Ён піша хуценька на паперы. Пачынаю з цяжкой артылерыі:
— Ірына Францаўна, вы напэўна ведаеце маю маму.
Кажу імя мамы.
— Канечне, добра ведаю. Асабліва вашу цёцю Марыю Іосіфаўну. Мы рабілі з ёй разам у райсаюзе.
Якраз тая з маіх шматлікіх цётак, якая жыла ў доме, пабудаваным на могілках. Якой муж памёр там у сне. Усё сыходзіцца. Голас у цёці фатографа мяккі, дзявоцкі. Шкада, што хутчэй за ўсё мы ніколі не ўбачымся. Хоць і ходзім па адных вуліцах усё жыццё.
Ірына Францаўна расказала няшмат. Хавалі на яе памяці толькі аднойчы там. Годзе ў 1955-м. Такое ўражанне, што гэта было тое самае адзінае габрэйскае пахаванне, на якім прысутнічала маладая мама з Дорай Давідаўнай. Прынамсі, год супадае. Ірына Францаўна пацвердзіла, што ў белую тканіну быў загорнуты нябожчык. Хавалі седзячы. Без дамавіны.
— А яшчэ там на кладбішчы мы збіралі дзецьмі кулачыкі. Ведаеце іх?
— Так. Дзікая трускаўка.
— Правільна. Шчаўе збіралі. Мне цяжка пра гэта ўсё гаварыць. З тых часоў, як нас перасялілі ў кватэру, а дом знеслі і пабудавалі шматпавярховік, я туды ніколі не хаджу. Сэрца разарвецца, калі пайду.
А габрэі хадзілі па садку паміж дзетак і кветак. Так і бачу. Спрабавалі зазірнуць у мінулае скрозь глебу. Безвынікова.
