Другі пол (Le deuxième sexe)

Заўвага перакладчыка:

Дадзеная кніга была напісаная паміж 1948 і 1949 гг. Калі я ўжываю словы "цяпер", "толькі што" і г.д., то маю на ўвазе менавіта гэты пэрыяд. Гэта азначае таксама, што я не цытую ніводнага твору, які зьявіўся пасьля 1949 году.

Уводзіны

Шмат часу я намагалася напісаць кнігу аб жанчынах. Тэма раздражняльная, асабліва для жанчынаў, ды і ня новая. Спрэчкі вакол фэмінізму вылілі шмат атраманту на паперу, сёньня тэма, падаецца, амаль закрытая: больш пра гэта няма размовы. Тым ня менш аб гэтым гавораць. І, мне падаецца, шматтомныя глупствы, надрукаваныя за апошняе стагодзьдзе, значна высьветлілі праблему. Дарэчы, ці існуе праблема? У чым яна? І наагул, ці існуюць жанчыны? Канечне, тэорыя аб заўсёдным жаноцкім мае яшчэ прыхільнікаў, якія шапацяць: "Нават у Расіі яны застаюцца жанчынамі", — але ж іншыя, таксама добра інфармаваныя, сярод якіх шмат жанчынаў, уздыхаюць: "Жанчыны зьнікаюць, яны ўжо зьніклі". Дакладна не вядома, ці існуюць яшчэ жанчыны, ці будуць яны заўтра, трэба альбо ня трэба гэтага жадаць, якое месца яны займаюць у гэтым сьвеце і якое павінныя займаць. "Дзе падзеліся жанчыны?" — запытаўся нядаўна адзін эфэмэрны часопіс[1]. Аднак спачатку: чым ёсьць жанчына? "Жанчына — гэта маціца", — кажа адзін. Тым ня менш, гаворачы аб некаторых жанчынах, спэцыялісты па жанчынах дыягнастуюць: "Гэта не жанчыны", — хоць тыя маюць маціцу, як і іншыя. Усе пагаджаюцца з тым, што сярод людзей ёсьць катэгорыя саміцаў, якія складаюць прыблізна палову чалавецтва, і аднак адусюль кажуць: "Жаноцкасьць пад пагрозай"; нас заклікаюць: "Будзьце жанчынамі, заставайцеся імі, станьце імі". Гэта значыць, што ня кожная чалавечая істота жаночага полу — жанчына; каб ёю быць, варта ўдзельнічаць у гэтай містычнай і крохкай рэчаіснасьці, што мае назоў "жаноцкасьць". Дык як вызначаецца жаноцкасьць: наяўнасьцю заплодкавай вузы? ці прымацаванасьцю да сярэдзіны Плятонавага неба? Ці дастаткова накрухмаленай спадніцы, каб спусьціць яе на зямлю? Хоць процьма жанчынаў і імкнецца аддана ўвасобіць традыцыйны вобраз, адзінай мадэлі жаноцкасьці ўсё адно не існуе. Яе ахвотна апісваюць у размаітых пераліўных тонах, пазычаных, па ўсім відаць, з мовы экстрасэнсаў. У часы сьвятога Тамаша яна падавалася як сутнасьць настолькі дакладна вызначаная, як і ўсыпляльная дзейнасьць маку. Аднак канцэптуалізм страціў вагу: біялягічныя і сацыяльныя навукі больш ня вераць у існаваньне беспаваротна сфармаваных сутнасьцяў, якія б вызначалі характары жанчыны, габрэя альбо мурына; яны ўспрымаюць характар як другасную рэакцыю на пэўную сытуацыю. Калі больш не існуе сёньня жаноцкасьці, гэта таму, што яе ніколі не было? Ці азначае гэта, што слова "жанчына" ня мае ніякага зьместу? Гэта тое, што ўпарта цьвердзяць прыхільнікі філязофіі Асьветніцтва, рацыяналізму і наміналізму: жанчыны — толькі тыя сярод чалавечых істотаў, каго адвольна называюць жанчынамі; у прыватнасьці амэрыканкі ахвотна думаюць, што жанчына як такая не існуе; калі нейкая рэтраградка ўсё яшчэ трактуе сябе жанчынай, то ейныя сябры раяць ёй зьвярнуцца да псыхааналітыка, каб пазбавіцца гэтай абсэсіі. Аб адным, між іншым вельмі раздражняльным, творы, названым "Modern Woman: a lost sex"[2], Дораці Паркер напісала: "Я не магу быць справядлівай да кніг, якія трактуюць жанчыну ў якасьці жанчыны... Я думаю, што ўсе, як мужчыны, так і жанчыны, хто б мы ні былі, павінныя ўспрымацца як чалавечыя істоты". Але ж наміналізм — дактрына крыху абмежаваная, і антыфэміністы яскрава сьведчаць, што жанчыны — не мужчыны. Безумоўна, жанчына, як і мужчына, — чалавечая істота, аднак гэткае цьверджаньне абстрактнае, бо кожны канкрэтны чалавек заўсёды месьціцца асобна. Адпрэчваньне паняткаў "вечнага жаночага", "мурынскай душы", "габрэйскага характару" не азначае адмовы на сучасным этапе габрэяў, мурынаў і жанчынаў, бо гэтая адмова дае ім не вызваленьне, а неаўтэнтычныя ўцёкі. Зразумела, што ніводная жанчына ня можа прэтэндаваць, не зьвяртаючыся да пэўных хітрыкаў, на выхад па-за межы свайго полу. Адна вядомая пісьменьніца не дазволіла некалькі гадоў таму зьмясьціць свой партрэт у сэрыі партрэтаў, прысьвечаных якраз пісьменьніцам: яна хацела быць разьмешчанай сярод пісьменьнікаў; аднак каб дасягнуць жаданага, яна выкарыстала ўплыў свайго мужа. Жанчыны, якія сьцьвярджаюць, што яны мужчыны, пры гэтым не дэманструюць ані мужчынскіх поглядаў, ані захадаў. Я прыгадваю таксама адну маладую трацкістку, якая стаяла на эстрадзе ў цэнтры ўзрушанага мітынгу і старалася пагражаць, не зважаючы на сваю відавочную крохкасьць; яна адпрэчвала сваю жаноцкую слабасьць, а ўсё праз каханьне да аднадумцы, зь якім жадала быць нароўні. Правакацыйныя паводзіны, якім аддаюцца амэрыканкі, даказваюць, што яны напалоханыя адчуваньнем сваёй жаноцкасьці. І сапраўды, дастаткова прыгледзецца, каб канстатаваць, што чалавецтва дзеліцца на дзьве катэгорыі індывідаў, вопратка, твары, цела, усьмешкі, паводзіны, інтарэсы, заняткі якіх відавочна адрозныя: магчыма, гэтыя адрознасьці штучныя, магчыма, ім прадпісана зьнікнуць. Пакуль дакладна адно — яны існуюць з непарушанай яснасьцю.

Калі функцыі саміцы недастаткова, каб апісаць жанчыну, калі мы адмаўляемся ахапіць яе паняткам "заўсёднага жаночага" і калі, тым ня менш, мы дапускаем, хай толькі часова, што ёсьць жанчыны на зямлі, мы мусім запытацца ў саміх сябе: што ёсьць жанчына?

Сам выклад праблемы падштурхоўвае мяне да першага адказу. Знамянальна, што я задалася такім пытаньнем. Мужчыну ў галаву не прыйшла б думка напісаць кнігу аб своеасаблівай сытуацыі, якую займаюць у сьвеце самцы[3]. Калі я жадаю вызначыцца, то абавязаная спачатку сказаць: "Я — жанчына"; гэтая ісьціна складае аснову ўсіх іншых цьверджаньняў. Мужчына ніколі не пачынае вызначацца праз прыналежнасьць да полу: тое, што ён мужчына, разумеецца само сабою. Досыць фармальна ў рэгістрах мэрыі, у дэклярацыях ідэнтычнасьці рубрыкі "мужчына", "жанчына" выглядаюць сымэтрычна. Суадносіны двух палоў не аналягічныя суадносінам дзьвюх электрычнасьцяў, двух полюсаў: мужчына рэпрэзэнтуе адразу станоўчае і нэўтральнае ў тым сэнсе, як гавораць у францускай мове "les hommes" (людзі), каб азначыць усіх чалавечых істотаў; спэцыфічны сэнс слова "vir" асыміляваўся ў агульным сэнсе з словам "homo". Жанчына ўспрымаецца як нэгатыў настолькі выразна, што ўсякае вызначэньне ёй забароненае аднабаковым абмежаваньнем. Часьцяком я раздражнялася падчас абстрактных дыскусіяў на словы мужчынаў: "Вы так думаеце таму, што вы жанчына"; але я ведала, што маёй адзінай абаронай было адказаць: "Я так думаю, бо гэта праўда", — зьнішчаючы маю суб’ектыўнасьць; ні ў якім разе не адказваючы: "А вы думаеце інакш таму, што вы мужчына"; бо зразумела, што быць мужчынам — не асаблівасьць; мужчына па законе чалавек, у той час як жанчына вінаватая. На практыцы яшчэ ў старажытных існавала абсалютная вэртыкаль, у дачыненьні да якой вызначалася другараднае, існуе абсалютны чалавечы тып — мужчына. Жанчына мае яечнікі і маціцу; вось своеасаблівыя ўмовы для таго, каб загнаць яе ў ейную суб’ектыўнасьць; кажуць нават часьцяком, што яна разважае сваімі залозамі. Мужчына цудоўна забывае, што ягоная анатомія таксама падразумявае пэўныя гармоны і тэстыкулы. Ён успрымае сваё цела як простую і нармальную сувязь з сьветам, трактуючы яго як аб’ектыўнае, у той час як жаночае цела — як ацяжаранае ўсім тым, што складае яго спэцыфіку: прычына, турма. "Саміца ёсьць саміцай у зьвязку з пэўнай нястачай якасьцяў", — гаварыў Арыстоцель. "Мы павінныя ўспрымаць характар жанчынаў як хворы на прыродную дэфэктнасьць". І сьвяты Тамаш працягвае, што жанчына — незавершаны мужчына, "выпадковая" істота. Гэта якраз аб гэтым сьведчыць гісторыя Кнігі Быцьця, у якой Эва выцягнутая, паводле словаў Басюэ, "з дадатковай косткі" Адама. Чалавецтва — мужчына, і мужчына вызначае жанчыну ня проста ў сябе, а ў дачыненьні да сябе; яна не трактуецца як істота аўтаномная. "Жанчына — істота адносная..." — піша Мішле. Таксама М. Бэнда сьцьвярджае ў Дакладзе Ўрыэля: "Цела мужчыны мае сэнс у самім сабе і без жаночага цела, а апошняе немагчыма ўявіць, калі не згадаць самца... Мужчыны ўяўляльны без жанчыны. Яна жа безь яго — не". І яна — менавіта тое, што вырашыць мужчына; такім чынам, яе называюць полам, хочучы падкрэсьліць, што яна галоўным чынам зьяўляецца для мужчыны істотай з вызначаным полам: для яго яна — сэкс і застаецца ім назаўсёды. Яна вызначаецца і адрозьніваецца ад мужчыны, а не наадварот — ад яе; яна — неістотнае побач з асноўным. Ён — Асоба, Абсалют, яна — Іншае[4].

Катэгорыя "Іншага" нагэтулькі ж арыгінальная, як і сама сьвядомасьць. У самых прымітыўных грамадзтвах, у старажытных мітах знаходзіцца адна пастаянная дуальнасьць: Свой/Чужынец; гэты падзел першапачаткова не разглядаўся на прыкладзе падзелу палоў; ён не залежаў ні ад якіх эмпірычных зьвестак, што вынікае, між іншым, з працаў Гранэ аб кітайскай думцы, Д’юмэзіля аб індзейцах і Рыме. У пары Варуна/Мітра, Уран/Зэўс, Сонца/Месяц, Дзень/Ноч першапачаткова няма ніводнага жаночага элемэнту, таксама як і ў апазыцыі Дабра/Зла, няшкодных/шкодных пачаткаў, правага/левага, бога/люцыпара; рознасьць — фундамэнтальная катэгорыя чалавечай думкі. Ніводная суполка ніколі не вызначаецца як адзіная, пакуль не сутыкнецца зь іншым. Дастаткова, каб сабраліся тры выпадковыя вандроўнікі ў адным купэ, каб усе іншыя сталіся крыху варожымі, іншымі. Для вяскоўца ўсе асобы, якія паходзяць не зь ягонай вёскі, зьяўляюцца падазронымі чужынцамі; для жыхара адной краіны ўсе асобы з іншых краінаў ёсьць замежнікамі; габрэі — іншыя для антысэміта, мурыны — для амэрыканскіх расістаў, тубыльцы — для каляністаў, пралетары — для заможных клясаў. Напрыканцы фундамэнтальнага дасьледаваньня аб розных формах прымітыўных грамадзтваў Леві-Строс прыйшоў да высновы: "Пераход ад прыроднага стану да стану культуры адзначаецца здольнасьцю чалавека ўспрыняць біялягічныя стасункі як сыстэму апазыцыяў: дуальнасьць, альтэрнатыўнасьць, апазыцыя і сымэтрыя, якія паўстаюць у вызначаных ці размаітых формах і становяцца не фэномэнамі, якія варта патлумачыць, а фундамэнтальнымі і актуальнымі дадзенымі сацыяльнай рэчаіснасьці[5]".

Гэтыя ўласьцівасьці немажліва было б зразумець, калі б чалавечая супольнасьць была выключна mitsein[6], заснаваным на салідарнасьці і прыязнасьці. Калі ісьці за Гегелем, то кожная сьвядомасьць прынцыпова варожая іншай сьвядомасьці; суб’ект пазнае сябе толькі ў супрацьпастаўленьні: ён прагне сьцьвердзіцца як асноўны, а іншага ператварыць у другараднага.

І толькі іншая сьвядомасьць супрацьстаіць яму, дамагаючыся такой жа галоўнай ролі. Так ураджэнец адной краіны, вандруючы, узрушана адкрывае для сябе, што жыхары суседніх краінаў успрымаюць яго як чужынца; між вёскамі, клянамі, нацыямі, клясамі завязваюцца войны і канфлікты, адбываюцца патлачы, вядзецца гандаль, складаюцца дамовы, якія пазбаўляюць панятак "іншасьці" абсалютнага сэнсу, надаючы яму адноснасьць. Хочуць яны таго ці не, людзі, групы павінныя прызнаць узаемнасьць сваіх стасункаў з іншымі. Як сталася, што паміж паламі ня склалася гэтай узаемнасьці, а адзін пачатак зацьвердзіўся як адзіны галоўны, адмаўляючы сваю залежнасьць ад прадстаўніка апазыцыі і вызначаючы яго як абсалютна іншага? Чаму жанчыны не аспрэчваюць мужчынскай узурпацыі? Ніводны суб’ект сам ніколі не прызнае сваёй другараднасьці. Так не бывае, што нехта вызначае сябе Іншым, а другога — Першым: мы вызначаем Іншага як такога ў дачыненьні да сябе, навязваючы сябе як Першага. Калі той Іншы ня стане для сябе Першым, ён трапіць пад чужынскі ўплыў. І ўсё ж: адкуль у жанчын гэтая пакорлівасьць?

Існуюць іншыя сытуацыі, калі цягам больш-менш доўгага пэрыяду адна катэгорыя людзей дала рады падпарадкаваць сабе іншую катэгорыю. І часьцяком так адбываецца праз колькасную няроўнасьць: большасьць навязвае свае законы меншасьці ці прыгнятае яе. Аднак жанчыны — гэта не амэрыканскія мурыны, не габрэі, яны ня меншасьць: іх столькі ж на сьвеце, колькі і мужчынаў. Існуюць таксама прыклады, калі дзьве групы спачатку былі незалежнымі адна ад адной: яны ці то ня ведалі адна пра адну, ці то пагаджаліся на аўтаномнасьць кожнае. Але пакрысе, пад уплывам пэўнае падзеі, моцны падпарадкаваў слабейшага: габрэі былі выгнаныя па сьвеце, афрыканскія нявольнікі апынуліся ў Амэрыцы, адбыліся каляніяльныя заваёвы і г.д. Ва ўсіх гэтых выпадках для прыгнечаных была эпоха "адылі": было якоесьці агульнае мінулае, пэўная традыцыя, часам адна рэлігія, адна культура. У гэтым рэчышчы параўнаньне жанчынаў і пралетараў, зробленае Бабэлем, часткова слушнае: пралетары, як і жанчыны, не складаюць колькаснай меншасьці і ніколі не ўяўлялі сабою адасобленай суполкі. Станаўленьне пралетараў як клясы, іх месца ў супольнасьці — гэта наступства ня нейкай спэцыфічнай падзеі, а ўсяго толькі ходу гістарычнага разьвіцьця. Наагул, пралетар не існаваў заўсёды, затое жанчыны існуюць з самага сьвітанку чалавецтва, і праз свае фізіялягічныя асаблівасьці яны з даўніх часінаў падпарадкаваныя мужчынам. Але іх залежнасьць — ня вынік пэўнае падзеі ці пэўнага працэсу: яна не набытая. Другараднасьць жанчыны ня мае канкрэтнай прычыны, можа, таму і ўспрымаецца як абсалют. Сытуацыя, што склалася, можа з цягам часу зьмяніцца: гісторыя мурынаў Гаіці, між іншым, цудоўна сьведчыць на карысьць гэтай думкі; падаецца, наадварот, што становішча, спароджанае прыродаю, застаецца нязьменным. Насамрэч прыродныя чыньнікі, як і чыньнікі гістарычныя, аднолькава могуць мяняцца. Калі жанчына задавальняецца сваёй другараднасьцю, то толькі таму, што яна сама таго жадае. Пралетары кажуць "мы". Мурыны таксама. Такім парадкам, яны заяўляюць, што яны суб’екты, і ўспрымаюць за "іншых" буржуяў, белых. Жанчыны ж, за выняткам абстрактных дэклярацыяў падчас кангрэсаў, ніколі не кажуць "мы". Мужчыны называюць іх "жанчынамі", а тыя паўтараюць за імі гэтае слова для вызначэньня сябе, пры гэтым не імкнучыся стаць паўнапраўным Суб’ектам. Пралетары зьдзейсьнілі рэвалюцыю ў Расіі, мурыны — на Гаіці, індакітайцы змагаюцца ў Індакітаі: змаганьне ж жанчынаў — усяго толькі нейкая сымбалічная дзейнасьць. Яны маюць толькі тое, што мужчыны пагадзіліся ім саступіць, яны нічога не ўзялі — яны атрымалі[7]. І ўсё таму, што ў іх няма канкрэтных сродкаў аб’яднацца ў адно цэлае, каб супрацьстаяць мужчынам. У іх няма нічога, што з’яднала б  іх: ані агульнага мінулага, ані гісторыі, ані рэлігіі, якая была б выключна іх; і ім бракуе агульных інтарэсаў і працоўнае салідарнасьці накшталт пралетарскай, яны не падзяляюць адной прасторы, якая стварае з амэрыканскіх мурынаў, габрэяў у гета ці працоўных заводаў Сэн-Дэні альбо Рэно адну супольнасьць. Яны жывуць, раскіданыя сярод мужчынаў, прывязаныя жытлом, працай, эканамічнымі інтарэсамі, сацыяльным статусам хутчэй да іншых мужчынаў — бацькоў ці мужоў, — чымся да іншых жанчынаў. Жанчыны буржуазіі хутчэй салідарныя з мужчынамі-буржуямі, а не з пралетаркамі; белыя жанчыны — зь белымі мужчынамі, а не мурынкамі. Пралетар мог бы прапанаваць зьнішчыць багатую клясу; фанатычны габрэй ці мурын можа марыць авалодаць сакрэтам атамнай бомбы на карысьць усёй габрэйскай ці мурынскай грамады. Жанчына нават у марах не імкнецца вынішчыць самцоў. Сувязь, якая зьнітоўвае яе зь яе прыгнятальнікамі, не параўнаць ні зь якай іншай. Падзел на палы — насамрэч біялягічная дадзенасьць, а ня зьява чалавечай гісторыі. Іх прынцыповы антаганізм паўстаў у нетрах першаснага mitsein’у і не зруйнаваў яго. Пара — гэта фундамэнтальная адзінка, абедзьве палавіны якой змагаюцца адна з адной: ніякі падзел грамадзтва паводле полу немажлівы. У гэтым і палягае найістотнейшая асаблівасьць жанчыны: яна — іншая ў асяродзьдзі адной суцэльнасьці, два складнікі якой неабходныя адзін аднаму.

Можна было б уявіць сабе, што гэтая ўзаемазалежнасьць паспрыяла б вызваленьню жанчыны. Калі Геракл прадзе воўну ля ног Амфаліі, ім авалодвае жаданьне. Чаму ж тады Амфаліі не ўдалося ўтрымаць доўгі час уладу над ім? Ці іншы прыклад з міталёгіі: каб адпомсьціць Ясону, Мэдэя забівае ягоных дзяцей. Гэтая вусьцішная легенда сьведчыць аб тым, што жонка можа здабыць зь любові бацькі да сваіх нашчадкаў жудасны ўплыў на мужчыну. Арыстафан у "Лісістраце" ўявіў у жартлівай форме згуртаваньне жанчынаў, якія вырашылі выкарыстаць з сацыяльнай мэтай патрэбу мужчынаў у жанчынах: але гэта ўсяго толькі камэдыя. Паланёныя сабінянкі, паводле іншай легенды, супрацьстаялі сваім рабаўнікам праз упартае ўстрыманьне, але мужчыны ўсё-ткі зламалі іх супраціў з дапамогай скураных рамянёў. Біялягічная патрэба — сэксуальнае жаданьне і жаданьне нашчадкаў — якая кідае мужчыну ў залежнасьць ад жанчыны, ня вызваліла яе сацыяльна. Гаспадар і нявольнік таксама злучаныя агульнай эканамічнай патрэбай, але гэта не вызваляе нявольніка. Гэта таму, што гаспадар не разглядае іх адносіны праз прызму залежнасьці. Ён упэўнены ў сваіх правах на задавальненьне і ня думае, якім чынам яно забясьпечваецца. Нявольнік жа, наадварот, адчувае залежнасьць, яго палохае надзея ці страх, у ім закладзеная патрэба ў гаспадару. Хоць іх адносіны і зьвязаныя ўзаемна, яны ўсё ж карысныя для прыгнятальніка і шкодныя для прыгнечанага. Гэта і тлумачыць доўгі, марудны шлях вызваленьня працоўнай клясы. Таму жанчына заўсёды была калі не нявольніцай мужчыны, то прынамсі ягонай васалкай. Абодва полы ніколі не жылі ў сьвеце на роўных; і сёньня нават, хоць статус жанчыны і зьмяняецца, яна застаецца сур’ёзна зьнявечанай. Амаль ні ў адной краіне ейны статус не параўнальны з тым, што маюць мужчыны, і часьцяком ён значна перашкаджае ёй. Нават калі абстрактна правы прызнаныя за ёй, шматвяковая звычка замінае іх канкрэтнай рэалізацыі. З эканамічнага пункту гледжаньня мужчыны і жанчыны належаць да дзьвюх розных кастаў. Нават пры роўных умовах першыя ў больш выгадным становішчы: іх заробкі вышэйшыя, яны маюць больш шанцаў дасягнуць посьпеху, чымся іхнія новыя канкурэнткі. Яны займаюць у прамысловасьці, палітыцы і г.д. нашмат большую колькасьць месцаў і акупуюць найбольш значныя пасады. Апрача канкрэтнай улады, якую яны маюць, яны надзеленыя прэстыжам, якім прасякнутая традыцыя і якая перадаецца праз адукацыю дзіцяці. Сучаснасьць пабудаванае на мінулым, а тое створанае мужчынамі. Калі жанчына пачынае дзейнічаць у гэтым сьвеце, ён усё яшчэ належыць мужчынам: апошнія ў гэтым не сумняваюцца, першыя не зусім рашуча ставяць гэта пад сумнеў. Адмовіцца быць Іншым азначае адмовіцца ад змовы з мужчынам, а гэта стала б для жанчыны адмовай ад усіх выгадаў, якія дае ёй хаўрус з вышэйшай кастай. Мужчына-сюзерэн матэрыяльна забясьпечыць жанчыну-васалку, возьме на сябе ўсю адказнасьць за ейнае існаваньне. Вызваленьне сутыкне яе з рызыкай эканамічнай, а таксама мэтафізычнай, бо яна будзе вымушаная сама забясьпечваць сваё існаваньне. Насамрэч побач з жаданьнем сьцьвердзіцца як асоба, што зьяўляецца этычным памкненьнем, у кожнага чалавека ёсьць спакуса ўцячы ад волі і ператварыцца ў рэч. Гэта шкодны шлях, бо вядзе да пасіўнасьці, адчужанасьці, згубы, тады чалавек становіцца ахвярай чужой волі, пазбаўляецца ўласнай трансцэндэнтнасьці і ўсялякай вартасьці. Але таксама гэты шлях лёгкі, бо пазбаўляе мітрэнгі і напружаньня сапраўднага жыцьця. Мужчына, такім чынам, сьцьвярджаючы іншасьць жанчыны, знаходзіць у ёй патаемную змоўніцу. Такім парадкам, жанчына не імкнецца стаць суб’ектам, бо перадусім ня мае для гэтага ніякіх сродкаў, таму што адчувае непарушную повязь з мужчынам, не патрабуючы ўзаемнасьці. Зрэшты, ёй даспадобы роля Іншай.

З усяго гэтага вынікае пытаньне: чаму так сталася? Зразумела, што дуальнасьць палоў, як усялякая іншая дуальнасьць, выклікае канфлікты. Зразумела, што калі адзін з двух даў рады навязаць сваю вышэйшасьць, ён мусіў стацца абсалютам. Застаецца патлумачыць, што з самага пачатку мужчыны перамаглі. Падаецца, магло стацца так, што жанчыны атрымалі б перамогу альбо змаганьне ніколі б не завяршылася. Чаму гэты сьвет заўсёды належаў мужчынам і толькі сёньня расклад пачынае мяняцца? Ці станоўчае гэтае зьмяненьне? Ці прывядзе яно да роўнага падзелу сьвету паміж мужчынамі і жанчынамі?

Гэтыя пытаньні далёка ня новыя, на іх ужо існуе сьціжма адказаў. Адно тое, што жанчына застаецца Іншай, спрашчае ўсе абгрунтаваньні, якія высоўваў мужчына: гэтыя абгрунтаваньні занадта відавочна прадыктаваныя іх інтарэсамі. "Усё напісанае мужчынамі аб жанчынах мусіць быць пастаўленае пад сумнеў, бо мужчыны адначасова выступаюць і як судзьдзі, і як саўдзельнікі", — сказаў у XVII стагодзьдзі Пулен дэ ля Бар, малавядомы фэмініст. Паўсюдна, ва ўсе часы мужчыны цешыліся разуменьнем таго, што яны каралі сусьвету. "Няхай будзе дабраславёны Пан Бог, Стваральнік сусьвету, за тое, што не стварыў мяне жанчынаю", — кажуць габрэі ў час ранішняй малітвы, а іхнія жонкі пакорліва шапацяць: "Няхай будзе дабраславёны Пан за тое, што стварыў мяне праз сваю ласку". Сярод дабрадзействаў, за якія Плятон дзякаваў богу, першым было тое, што ён народжаны вольным, а не нявольнікам, другое — за тое, што народжаны мужчынам, а не жанчынаю. Аднак мужчыны не змаглі бы карыстацца напоўніцу сваім прывілеем, калі б яго не ўспрымалі як заўсёдны і абсалютны, а таму яны і зацьвердзілі сваё права вышэйшасьці. "Тыя, хто стварыў і сабраў законы, былі мужчынамі, а юрысты-дарадцы ператварылі законы ў прынцыпы", — гаворыць той самы Пулен дэ ля Бар. Стваральнікі законаў, сьвятары, філёзафы, пісьменьнікі, вучоныя цьвердзяць, што падпарадкаваны статус жанчынаў пажаданы нябёсамі і карысны зямлі. Рэлігіі, створаныя мужчынамі, адлюстроўваюць гэтае імкненьне да дамінаваньня: яны шукаюць тлумачэньняў у легендах аб Эве, Пандоры, г.д. Ім прыслугоўваюць філязофія і тэалёгія — гэта добра відаць з ужо цытаваных выразаў Арыстоцеля і сьвятога Тамаша Аквінскага. З антычных часоў сатырыкі і маралісты ўсяляк кпяць з жаночых хібаў. Прыгадайма, якія стрэлы крытыкі былі накіраваныя супроць жанчынаў францускай літаратурай: Мантэрлян працягвае, праўда, зь меншым імпэтам, традыцыю Жана дэ Мёнга. Гэтая варожасьць, часам хоць і абгрунтаваная, але збольшага беспадстаўная, выяўляе насамрэч больш ці менш спрытна схаваную спробу самаапраўданьня. "Значна лягчэй абвінаваціць адзін пол, чымся прабачыць другі", — кажа Мантэнь. У пэўных выпадках гэтыя намеры навідавоку. Ашаламляльна, напрыклад, тое, што рымскі кодэкс законаў, абмяжоўваючы жанчыну ў правах, спасылаецца на "глупства і слабасьць ейнага полу". І гэта было зроблена ў той момант, калі жанчыны, у зьвязку з паслабленьнем сям’і, сталі пагрозай для мужчынаў у правах на спадчыну. Ашаламляльна таксама тое, што ў XVI стагодзьдзі, каб трымаць пабратую жанчыну пад апекаю, зьвяртаюцца да аўтарытэту сьвятога Аўгустына, які абвясьціў, што "жанчына — непастаянная і хцівая бестыя", тады як непабратая жанчына мае права на майно. Мантэнь вельмі добра зразумеў свавольства і несправядлівасьць лёсу, наканаванага жанчынам: "Жанчыны не памыляюцца, калі адпрэчваюць правілы, якімі кіруюцца ў жыцьці, тым больш што мужчыны стварылі іх бязь іх згоды. Таму і ня дзіва, што мы і яны заўсёды намагаемся абхітрыць адно аднаго". Але філёзаф ня стаў вызваліцелем жанчынаў. Толькі ў XVIII стагодзьдзі сапраўды дэмакратычныя мужчыны досыць аб’ектыўна разглядаюць дадзенае пытаньне. Дыдро, сярод іншых, імкнецца данесьці, што жанчына, як і мужчына, — чалавечая істота. Крыху пазьней Сьцюарт Міль аддана абараняе яе. Аднак гэтыя філёзафы застаюцца надзвычай бесстароньнімі. У ХІХ стагодзьдзі фэмінісцкія дэбаты зноўку робяцца дэбатамі паміж пэўнымі плынямі; адным з наступстваў прамысловай рэвалюцыі стаўся ўдзел жанчынаў у рынку працы. І ў гэты момант фэмінісцкія патрабаваньні выходзяць з тэарэтычнага ўзроўню, знаходзячы эканамічную базу. Іх супраціўнікі робяцца ўсё больш агрэсіўнымі. У той пэрыяд ужо паціснулі землеўладальнікаў, але буржуазія ўсё яшчэ зьнітаваная старой маральлю, бачыць у сям’і гарантыю прыватнай уласнасьці: чым пагрозьлівейшай станавілася эмансыпацыя, тым больш заўзята буржуазія патрабавала, каб жанчына вярнулася да хатняга агменю. Нават унутры працоўнай клясы мужчыны паспрабавалі стрымаць гэтае вызваленьне, бо жанчыны падаваліся ім небясьпечнымі канкурэнткамі, пагатоў тыя былі гатовыя працаваць за ніжэйшыя заробкі[8]. Каб падкрэсьліць ніжэйшасьць жанчынаў, антыфэміністы абаперліся ня толькі на рэлігію, філязофію і тэалёгію, як калісьці, але і на навуку — біялёгію, экспэрымэнтальную псыхалёгію, г.д. Больш за тое, яны вырашылі прызнаць за другім полам "роўнасьць з прычыны адрознасьці". Гэтая формула, якая ў хуткім часе набыла папулярнасьць, вельмі паказальная: яе выкарыстоўваюць у законах Джыма Кроў у дачыненьні да амэрыканскіх мурынаў. Але гэтая нібыта эгалітарысцкая сэгрэгацыя паслужыла толькі таму, каб была ўведзеная крайняя дыскрымінацыя. Гэтая паралель зусім не выпадковая: ідзе размова пра пэўную расу, касту, клясу ці пол, зьведзеныя да ніжэйшага статусу, працэсы апраўданьня — аднолькавыя. "Вечная жаноцкасьць" — гэта адпаведнік "мурынскай душы" ці "габрэйскага характару". Габрэйскае пытаньне, між іншым, у сукупнасьці вельмі адрознае ад двух іншых: габрэй для антысэміта ня столькі ніжэйшы, колькі вораг, якому няма месца ў гэтым сьвеце: яго хочуць зьнішчыць. Але ёсьць сур’ёзныя аналёгіі ў сытуацыі жанчынаў і мурынаў: адны і другія пазбаўляюцца сёньня аднаго і таго ж патэрналізму. Каста, якая раней дамінавала, жадае ўтрымаць іх на "сваіх месцах", гэта значыць на месцы, якое яна сама для іх вызначыла. У абодвух выпадках каста кідаецца ў больш-менш шчырыя нахвальваньні якасьцяў "добрага мурына", інакш кажучы, мурына зь дзіцячай душой, вясёлага і легкадумнага, і якасьці "сапраўднай жанчыны", гэта значыць фрывольнай, дзяціністай, безадказнай і падпарадкаванай мужчыну. У абодвух выпадках дамінуючая каста спасылаецца на аргумэнт справядлівасьці гэтага залежнага стану, які сама і стварыла. Згадайма дасьціпны жарт Бэрнарда Шоў: "Белы амэрыканец удала прымусіў мурына стаць чысьцільшчыкам абутку, а потым з гэтага факту прыходзіць да высновы, што той толькі і здатны чысьціць абутак". І гэтае зачараванае кола паўстае ва ўсіх аналягічных сытуацыях: калі пэўная асоба ці група асобаў утрымліваюцца ў сытуацыі ніжэйшасьці, залежнасьці, то канстатуюць, што яны сапраўды ніжэйшыя і залежныя істоты. У гэтым кантэксьце варта дакладна зразумець панятак "быць". Часам яму памылкова надаюць субстанцыйнае разуменьне, а яго варта разумець у духу Гегелевага дынамізму: "быць" — гэта значыць быць у пэўным стане, ператвораным у тое, чым прадмет зьяўляецца насамрэч. Так, жанчыны цяпер збольшага займаюць ніжэйшае месца, чым мужчыны, і гэта значыць, што іх сытуацыя адкрывае перад імі меншыя мажлівасьці: праблема палягае ў тым, каб даведацца, ці назаўсёды такое становішча.

Многія мужчыны гэтага жадаюць — яшчэ ня ўсе яны раззброіліся. Кансэрватыўная буржуазія працягвае бачыць у эмансыпацыі жанчыны пагрозу сваім маралі і інтарэсам. Некаторых мужчынаў насьцярожвае жаночая канкурэнцыя. У l’Hebdo-Latin[9] нейкі студэнт днямі заявіў: "Кожная студэнтка, якая займае пасаду лекара ці адваката, крадзе ў нас месца". Пры гэтым ён не сумняваўся ў сваіх правах на гэты сьвет. Але эканамічныя інтарэсы — гэта ня ўсё. Адной зь перавагаў, якой прыгнёт забясьпечвае прыгнечаных, зьяўляецца тое, што самы гаротны зь іх можа пачувацца вышэйшым: "Гаротны белы" з поўдня ЗША суцішае сябе, што ён ня "брудны мурын"; а заможныя белыя яшчэ спрытней выкарыстоўваюць гэтую фанабэрыю. Таксама найгоршы прадстаўнік мужчынаў лічыць, параўноўваючы сябе з жанчынай, ледзь не паўбогам. Мсьё Мантэрляну было значна лягчэй уявіць сябе героем у параўнаньні з жанчынамі (якіх ён, дарэчы, выбіраў сам), чымся праявіць мужнасьць сярод мужчынаў: гэтую ролю шмат жанчынаў выконваюць лепей за яго. У верасьні 1948 году ў адной з сваіх публікацыяў у Figaro littéraire мсьё Клёд Марыяк, надзвычайнай арыгінальнасьцю якога захапляецца кожны з нас, дазваляў сабе пісаць[10] аб жанчынах прыкладна такое: "Мы слухаем з абыякавым прыстойным выглядам найлепшую зь іх, цудоўна ведаючы, што ейны розум адлюстроўвае больш ці менш яскрава думкі, што зыходзяць ад нас". Відавочна, суразмоўніца мсьё Марыяка адлюстроўвала не ягоныя асабістыя думкі, бо наўрад ці яна ведала якуюсьці зь іх. Цалкам мажліва, што часьцяком жанчыны адлюстроўваюць думкі мужчынаў, але і з мужчынамі здараецца, што яны агучваюць чужыя думкі, выдаючы іх за свае. Але варта запытацца ў саміх сябе, ці не цікавей было б мсьё Марыяку пагаманіць з цудоўным "адлюстраваньнем" Дэкарта, Маркса, Жыда, чымся з самім сабою. Цікава, што, кажучы "ад нас", ён атаясамлівае сябе зь сьв. Паўлам, Гегелем, Леніным, Ніцшэ і з вышыні іх велічыні пагардліва разглядае статак жанчынаў, якія адважваюцца размаўляць зь ім на роўных. Шчыра кажучы, я ведаю шмат жанчынаў, якія б не вытрывалі Марыякавага "абыякавага прыстойнага выгляду".

Я засяродзілася на гэтым прыкладзе, бо мужчынская наіўнасьць часам абяззбройвае. Існуе шмат іншых, больш вытанчаных, манераў, з дапамогай якіх мужчыны выкарыстоўваюць іншасьць жанчынаў. Для ўсіх, хто пакутуе на комплекс непаўнавартаснасьці, ёсьць цудоўны спосаб пазбаўленьня ад яго: ніхто не дэманструе гэткай фанабэрыі, гэткай нянавісьці і агрэсіі ў дачыненьні да жанчынаў, як мужчына, не ўпэўнены ў сваёй маскуліннасьці. Тыя ж, хто не баіцца сабе падобных, звычайна схільныя прызнаць у жанчынах роўных сабе; але і яны тым ня менш хапаюцца за вельмі блізкі ім з розных прычынаў міт аб жанчынах як іншых[11]. Іх цяжка ганіць за тое, што яны не імкнуцца адмовіцца ад дабротаў, якія чэрпаюць з гэтага міту: мужчыны ведаюць, што прайграюць, калі адмовяцца ад звычайнага для іх вобразу жанчыны, і ня ведаюць, чаго чакаць ад жанчыны заўтрашняга дня. Варта праявіць неабыякавую самаадданасьць, каб адмовіцца ад прывілеяванага статусу адзінага і паўнапраўнага суб’екта. Дарэчы, бальшыня мужчынаў дакладна не прэтэндуе на свае выключныя правы. Яны не ўспрымаюць жанчынаў як ніжэйшых: цяпер яны занадта захопленыя дэмакратычнымі ідэаламі, каб не прызнаваць за ўсімі чалавечымі істотамі роўнасьці. Унутры сям’і жанчына падаецца дзіцяці, маладому чалавеку, такой самай значнай сацыяльнай асобай, як і дарослы мужчына. Потым, зьведаўшы жаданьне і каханьне, ён сутыкаецца з супрацівам, незалежнасьцю жаданай і каханай жанчыны. Пабраты, ён паважае ў сваёй жанчыне жонку, маці. І сама яна паўстае ў сямейным жыцьці як вольная асоба. Можа наагул падацца, што няма паміж паламі сацыяльнай герархіі і што збольшага, не зважаючы на адрозьненьні, жанчына раўнапраўная з мужчынам. Пры гэтым мужчына, канечне, пазначае, што ў яе ёсьць пэўныя хібы, напрыклад, што да прафэсійнай прыдатнасьці, але тлумачыць гэта прыроднымі чыньнікамі. Пакуль паміж мужчынамі і жанчынамі пануе згода, пакуль мужчына ставіцца да жанчыны прыязна, ён апэруе прынцыпам абстрактнай роўнасьці і не заўважае канкрэтнай нераўнапраўнасьці, ён проста замоўчвае яе. Але як толькі ён канфліктуе зь ёю, сытуацыя раптоўна мяняецца: мужчына вядзе размову аб рэальнай няроўнасьці, пры гэтым дазваляючы сабе забыць пра абстрактную роўнасьць[12].   Такім чынам, бальшыня мужчынаў амаль шчыра сьцьвярджае, што жанчыны — роўня мужчынам і што ім няма чаго патрабаваць, і ў той жа час кажа, што жанчыны ніколі ня змогуць стаць роўняй і што ўсе іх імкненьні марныя. Гэта таму, што мужчынам цяжка зразумець сутнасьць жаночай сацыяльнай дыскрымінацыі, якая звонку падаецца неістотнай, але якая так укаранілася, зьмяніўшы пры гэтым жаночыя паводзіны і погляды, што, зрэшты, пачынае падавацца, нібы і гэта сапраўды закладзена прыродай[13]. Нават мужчына, які адчувае шчырую сымпатыю да жанчынаў, насамрэч нічога не ведае аб іхнім сапраўдным стане. Тым больш далёкія ад разуменьня гэтай праблемы тыя, хто абараняе выключна свае прывілеі, маштабнасьці якіх яны не ўяўляюць. Аднак не дазволім запалохаць сябе ані колькасьцю, ані разьюшанасьцю атакаў, скіраваных супраць жанчынаў. Не дазволім ашукаць сябе лісьліваю хвалою ў бок "сапраўдных жанчынаў" або падкупіць сябе захапленьнем, якое выклікае наш лёс сярод мужчынаў і які яны нізавошта на сьвеце не хацелі б падзяліць.

Пры гэтым мы не павінныя цалкам верыць аргумэнтам фэміністаў: досыць часта палемічныя баталіі зьнішчаюць каштоўнасьць іх аргумэнтаў. Калі "жаночае пытаньне" перастала быць актуальным, то гэта таму, што мужчынская фанабэрыя ператварыла яго ў "спрэчку" — калі спрачаесься, няма месца развагам. Абодва полы безупынку імкнуцца даказаць альбо хібнасьць, альбо вышэйшасьць, альбо роўнасьць жанчынаў. Створаная пасьля Адама, жанчына, канечне ж, істота другасная, кажуць адны. Наадварот, кажуць другія, Адам — гэта толькі першая спроба бога, які даў рады ўдасканаліць чалавека, стварыўшы жанчыну. Няхай мозг жанчыны меншы, але ў адноснай масе ён большы. Хрыстос быў мужчынам, але, магчыма, гэтак сталася ў знак пакараньня. Аднак кожны аргумэнт выклікае контраргумэнт, і часьцяком абодва — памылковыя і фальшывыя. Калі мы хочам разьвязаць праблему, трэба рашуча адпрэчыць усю гэтую рутыну, трэба адмовіцца ад гэткіх паняткаў, як вышэйшасьць, ніжэйшасьць, роўнасьць, якія сапсавалі ўсе дэбаты, і пачаць усё нанава.

У такім разе як паставіць пытаньне? І потым, хто мы такія, каб яго паставіць? Мужчыны, як і жанчыны ў гэтым — судзьдзі і саўдзельнікі адразу. А дзе ж знайсьці анёлаў? Ды анёл не даў бы рады разабрацца ва ўсім, бо не валодае ўсімі нюансамі пытаньня. Што да гермафрадыта, то гэта асаблівая постаць — ён не зьяўляецца адначасова і мужчынам, і жанчынаю, ён хутчэй ні першы, ні другая. Я думаю, каб высьветліць сытуацыю жанчынаў, патрэбныя самі жанчыны, асабліва тыя зь іх, хто шмат ведае аб гэтым. Прыгадайма: "Эпімэнід — крыцянін, а крыцяне — хлусы"[14], але ж гэта толькі сафізм. Шчырасьць і хлусьлівасьць мужчынаў і жанчынаў залежыць не ад іх палавой прыналежнасьці, а ад іх сацыяльнай сытуацыі: толькі яна штурхае іх мацней ці слабей да пошукаў праўды. Шмат сёньняшніх жанчынаў мелі шанец спазнаць усе прывілеі жывой істоты, а таму могуць дазволіць сабе раскошу быць бесстароньнімі, і ў гэтым нават мы маем вялікую патрэбу. Мы ўжо не такія, як нашы старэйшыя сяброўкі-змагаркі: збольшага мы выйгралі бойку. Падчас апошніх дэбатаў аб статусе жанчыны ААН на ўвесь голас абвясьціла, што роўнасьць палоў амаль дасягнутая. Многія з нас ужо ня маюць праблемаў ці перашкодаў праз сваю фэміннасьць. Многія праблемы падаюцца нам нашмат больш значнымі, чымся ўласна жаночыя праблемы, што дае нам падставу быць больш аб’ектыўнымі. Акрамя таго мы лепей за мужчынаў ведаем сьвет жанчынаў, бо ў ім нашы карані; мы вельмі добра ўсьведамляем, што азначае быць жанчынай, і мы больш зацікаўленыя ў тым, каб зразумець гэта яшчэ лепей. Я ўжо сказала, што ёсьць больш значныя праблемы, але і гэтая пакуль яшчэ не страціла ў нашых вачах сваёй актуальнасьці. Цікава даведацца: як уплывае наш пол на наша жыцьцё? Якія мажлівасьці былі нам дадзеныя, а якія страчаныя? Які лёс можа напаткаць нашых маладзейшых сясьцёр і ў якім рэчышчы варта іх накіроўваць? Ашаламляльна, што ў цэлым сучасная жаночая літаратура істотна менш цікавіцца патрабаваньнямі, а больш аддаецца росшукам праўды. Вось і гэтая кніга, якая зьявілася ў эру бязладнай палемікі, ёсьць адной з шматлікіх спробаў расставіць кропкі над "і".

Няма сумневу, немажліва разглядаць любую чалавечую праблему і не стаць на пэўны бок: сама манера ставіць пытаньні, спосабы дасягненьня мэты падразумяваюць герархію інтарэсаў; у кожнай заўвазе месьціцца ацэнка; не існуе меркаваньня быццам бы аб’ектыўнага, якое б ня мела этычнага падтэксту. Замест таго каб хаваць больш-менш зразумелыя прынцыпы, варта агучыць іх адкрыта; тады не спатрэбіцца ўдакладняць на кожнай старонцы, які сэнс укладаецца ў словы "вышэйшы", "ніжэйшы", "лепшы", "горшы", "прагрэс", "рэгрэс" і г.д. Калі мы кінем вока на працы, прысьвечаныя жанчынам, то заўважым, што гэтая тэма разглядаецца з пункту гледжаньня публічнага дабрабыту, агульных інтарэсаў: насамрэч кожны падразумявае пад гэтым інтарэс таго грамадзтва, якое ён хацеў бы падтрымліваць альбо стварыць нанава. Што да мяне, то я лічу, што ёсьць адзіны асабісты дабрабыт пэўнага грамадзяніна. Таму з пункту гледжаньня рэальных шанцаў, якія выпадаюць грамадзянам, і варта ацэньваюць дзейнасьць тых ці іншых інстытуцыяў. Але таксама ня будзьма блытаць паняткі прыватнага інтарэсу і шчасьця: так часьцяком накладваецца іншы пункт гледжаньня. Напрыклад: хто шчасьлівейшы — жанчына з гарэма ці выбарніца? Хіба хатняя гаспадыня не шчасьлівейшая за працоўную? Добра невядома, што азначае слова "шчасьце", і яшчэ менш вядома, якія сапраўдныя каштоўнасьці схаваныя ў ім. Няма ніякай мажлівасьці зьмераць шчасьце іншага, затое дужа лёгка назваць шчаснай такую сытуацыю, у якой аказваецца іншы: тых, каго выракаюць, у прыватнасьці, на застой, называюць шчаснымі з умоваю, што шчасьце — гэта неразвой. Такім чынам, гэта адзін панятак, якога мы ўнікнем. Нашай пэрспэктывай стане мараль экзыстэнцыялізму. Кожны суб’ект разьвіваецца праз пэўныя праекты, як нешта трансцэндэнтнае. Ён дасягае сваёй свабоды толькі дзякуючы безупыннаму імкненьню да іншых свабодаў. Няма іншага апраўданьня сучаснай экзыстэнцыі, акрамя імкненьня ў бясконца адкрытую будучыню. Кожны раз, калі трансцэндэнтнасьць пераходзіць у іманэнтнасьць, адбываецца дэградацыя жыцьця, якое ператвараецца ў "рэч у сабе", свабода робіцца падманнай. Гэты пераход, калі ён жаданы самім суб’ектам, зьяўляецца маральным заняпадам. Калі ж ён яму навязаны, то набывае форму фрустрацыі і прыгнёту. І ў абодвух выпадках ён — абсалютнае зло. Кожны індывід, які прагне апраўдаць свае існаваньне, адчувае безупынную прагу да самаўдасканаленьня. Што асаблівага ў сытуацыі жанчыны, дык гэта тое, што яна, маючы, як кожная чалавечая істота, аўтаномную свабоду, аказваецца ў сьвеце, дзе мужчыны прымушаюць яе быць іншай. Яе хочуць ператварыць у рэч, накіраваць да іманэнтнасьці, бо ейная трансцэндэнтнасьць пастаянна б сілкавала ў ёй усьведамленьне ўласнай дастатковасьці і сувэрэннасьці. Драмы жанчыны — якраз у гэтым канфлікце паміж вітальным жаданьнем кожнага суб’екта стаць дастатковым і патрэбамі сытуацыі, якая ператварае яе ў падпарадкаваны аб’ект. Як можа тады збыцца ў жанчыне чалавечая істота? Якія шляхі адкрытыя ёй, а якія прывядуць у тупік? Як зноўку дасягнуць незалежнасьці ў татальнай залежнасьці? Якімі путамі абмежаваная жанчына і ці можа яна зь іх выкараскацца? Вось яны — асноўныя пытаньні, якія мы высьветлім. Гэта азначае, што, цікавячыся шанцамі індывіда, мы разгледзім іх не пад прызмай шчасьця, а пад прызмай свабоды.

Відавочна, што гэтая праблема была б пазбаўленая ўсялякага сэнсу, калі б мы верылі, што жанчыну абцяжарвае ці то фізіялягічны, ці то псыхалягічны, ці то эканамічны лёс. Перадусім пачнём з пункту гледжаньня на жанчынаў, прынятых у біялёгіі, псыхааналізе і гістарычным матэрыялізьме. Мы паспрабуем паказаць затым, як "жаночая рэальнасьць" сфармавалася, чаму жанчына вызначалася як Іншая і да чаго гэта прывяло на думку мужчынаў. Тады мы апішам, з пункту гледжаньня жанчынаў сьвет такім, якім ён быў ім прапанаваны^[15], і так зможам зразумець, зь якімі цяжкасьцямі сутыкаюцца яны ў момант, калі, спрабуючы ўцячы з асяродзьдзя, што ім было да апошняга моманту навязанае, становяцца раўнапраўнымі супольніцамі чалавечага mitsein’у.