№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Кацярына Маціеўская

Эфект Пігмаліёна

Я — мана, што заўсёды кажа праўду.
Жан Както

“Азіраючыся, я бачу вакол (у тым, што датычыць мяне) толькі густа нацукраваныя легенды, у якіх лыжка стане тарчма”, — напісаў у 1950 годзе ў кнізе “Цяжар быцця” французскі пісьменнік, мастак і рэжысёр Жан Както. Гэтыя словы як найлепей акрэсліваюць і гісторыю ягонага раману з акторам Жанам Марэ, якую за восемдзесят гадоў як толькі не паспелі назваць — і адным з найвялікшых раманаў стагоддзя, і ўзорнай гісторыяй кахання, і ўсімі магчымымі астатнімі штампамі, прыдатнымі хіба што для гучных загалоўкаў. Казка казкай, а ў жыцці ўсё не так. Праўда, нельга сказаць, што горш — прынамсі, цікавей.

Жан Както і Жан Марэ

У 1937 годзе 48-гадовы Жан Както ўжо быў легендай французскай культуры. Аднагодак Эйфелевай вежы за тры дзесяцігоддзі “жыцця ў мастацтве” паспеў столькі разоў змяніць эстэтычную праграму, што крытыкі ахрысцілі яго “змяёй ад літаратуры” — маўляў, суцэльныя звівы. Цяжка раз і назаўсёды ўнесці ў энцыклапедыю чалавека, які, нагуляўшыся ў салонную паэзію, рэзка пераходзіць да авангарду, прыдумляе сюррэалізм раней за сюррэалістаў, потым гэтак жа раптоўна звяртаецца да класічнай паэтыкі, у якой чорт скручвае ногі і шыю, а там і зусім піша п’есы, якія сам называе “бульварным тэатрам” і на якія ходзіць, без перабольшання, уся Францыя.

Жан Както ў 1937

Але гэта было крыху пазней, а ў 1937-м Както ўжо гадоў дзесяць з імпэтам перарабляў класічныя гісторыі на новы лад. Пачаўшы ў 1926-м з п’есы “Арфей”, гэты enfant terrible французскай літаратуры і галаўны боль французскіх крытыкаў, узяўшы ў абарот драматургаў ад Сафокла праз Шэкспіра да Мальера, у розны час напісаў “Рамэа і Джульету”, “Антыгону”, “Школу жонак”, “Рынальда і Арміду”, “Рыцараў Круглага стала”, “Цара Эдыпа”... з якога ўсё і пачалося.

На кастынг “Цара Эдыпа”, якога Както вырашыў паставіць з акторскай аматарскай трупай, прыйшоў нікому не вядомы 23-гадовы Жан Марэ. Гэта потым ён будзе Фантамасам і графам Монтэ-Крыста, капітанам Фракасам і графам Каліёстра, д’Артаньянам у “Жалезнай Масцы” і безліччу каралёў, графаў, маркізаў у касцюмных экранізацыях класікі. А тады ён быў у поўным сэнсе слова няўдачнікам, якому, адмаўляючы ў прыёме ў акторскую школу, раілі сцішыць істэрыку і які да гэтага засвяціўся ў некалькіх фільмах Марсэля л’Эрб’е. Гісторыю не зусім творчага супрацоўніцтва з апошнім Марэ шчыра выклаў у сваіх мемуарах: галоўная роля — праз ложак, а так будзеш эпізоднікам. Эпізоднік прыйшоў на кастынг, пазнаёміўся з мэтрам — і нечакана для ўсіх атрымаў ролю Эдыпа. Усе здзівіліся, трупа яшчэ і пакрыўдзілася. Спектакль меў поспех, а выканаўца галоўнай ролі раптам пачаў падаваць надзеі.

Жан Марэ ў 1938

Както ўзяўся за наступную п’есу — “Рыцары Круглага стала” — і прапанаваў Марэ адну з галоўных роляў — Галахада Беззаганнага. І папярэдзіў: “Калі вы пагодзіцеся граць гэтую ролю, усе будуць думаць, што вы са мной спіце”. — “Я буду ганарыцца”, — адказаў Марэ.

Гісторыю пачатку іх стасункаў пераказвалі столькі разоў, што Гугл беспамылкова выдасць яе любому цікаўнаму на запыт “както марэ катастрофа”. У мемуарах Марэ ўспамінае, што, адказваючы “Я таксама ў вас закаханы”, ён бессаромна маніў, баючыся за кар’еру, якая толькі-толькі ўрэшце пачалася, і дадае: “Але гэта было ненадоўга. Усе, хто набліжаўся да Жана, пачыналі яго любіць”.

Жан Както і Жан Марэ, Лазурны бераг, 1939

Пішучы пра “25-гадовы творчы і любоўны саюз” Както і Марэ, разнастайныя інтэрнэт-крыніцы вельмі перабольшваюць наконт такога доўгага любоўнага: яны пражылі разам некалькі гадоў, пасля чаго Както зблізіўся з мастаком Эдуарам Дэрмі, якога нашмат пазней усынавіў і прызначыў сваім спадкаемцам, а Марэ ўмудрыўся ажаніцца з акторкай Мілай Парэлі, праўда, развёўшыся праз два гады са словамі: “Мне яна занадта падабаецца, каб псаваць ёй жыццё такім мужам, як я”.

1947

Успомніўшы адзін з антычных міфаў, сучасныя складальнікі легендаў хуценька ахрысцілі Жана Както Пігмаліёнам, які высек з мёртвага мармуру Галатэю, закахаўся ў яе і далей па тэксце. Але, думаецца, у гэтай гісторыі было два Пігмаліёны. Пасля сустрэчы з Марэ Както разгарнуў бурную дзейнасць па ўсіх франтах, на якіх мог працаваць яго талент, а мог ён шмат дзе: мог вершы, прозу, п’есы і балетныя лібрэта, мог маляваць, мог ставіць фільмы і п’есы, а мог і граць у іх. Вершы таго перыяду поўныя матываў смерці і абнаўлення і амаль усе так ці інакш прысвечаныя Жану Марэ. 115 з іх сябры прапанавалі актору надрукаваць пасля яго смерці, але Марэ прыкладу з Кафкі не ўзяў і, даўшы інтэрв’ю, дзе расказаў усёй Францыі пра сваю арыентацыю, апублікаваў і гэтыя вершы, напісаныя ў перыяд іх сумеснага жыцця на плошчы Мадлен, 9.

Належыць нам забыць, што ёсць у свеце людзі,
Забыць пра іх святых, закон і пратакол.
Ад ценяў смерці мне выратаваннем будзе
Забойца-арханёл.

“Радасная смерць”. Спявае Філіп Білёр

Както і Марэ ў сваёй кватэры на плошчы Мадлен, 9

Легенды не захавалі дакладных пацверджанняў таго, што Марэ клапаціўся пра вечнасць, але пра Както — так. Атрымлівалася кранальна і крыху за рамкамі закона: сцягнуць крэслы з плошчы, бо дома няма на чым сядзець, скрасці шыльду ў выглядзе вялізнай пальчаткі з карчмы, бо Както яна спадабалася, ледзь не пабіцца з Како Шанэль праз кепскія паводзіны, даць у зубы крытыку, які нападаў на Както, — ды проста. Апошняе, дарэчы, было даволі неразважным учынкам, бо ўсё адбывалася падчас нямецкай акупацыі Парыжа, а крытык здабыў прыхільнасць нацысцкіх уладаў, але хто ж утрымаецца ад таго, каб даць у зубы крытыку. На пэўны час Марэ нават угаварыў Както перастаць прымаць опіюм, на залежнасць ад якога паэт пакутаваў з маладосці і якой цалкам не пазбавіўся да самай смерці.

1941

Але пра доўгі і плённы творчы саюз легенды не маняць.

У 1942 годзе Както, успомніўшы пра даўні досвед здымак фільма (яго адзіная на той час сюррэалісцкая стужка “Кроў паэта” выйшла ў 1933 годзе), вырашыў вярнуцца да гэтага віду вобразнасці, бо кіно любіў за “іррэальны рэалізм”: “Калі я расказваю, як паэт праходзіць скрозь люстэрка, мне ніхто не верыць, — казаў ён. Але калі я гэта паказваю...”

У 1943 годзе на экраны выходзіць фільм “Вечнае вяртанне”, зняты Както сумесна з рэжысёрам Жанам Дэлануа. Гісторыя пра тое, як легенды (у дадзеным выпадку легенда пра Трыстана і Ізольду) паўтараюцца так, што іх героі пра гэта не здагадваюцца, выбухнула ў акупаваным Парыжы бомбаю ў добрым сэнсе, а з Марэ, які бегаў на здымкі з вайсковых збораў, зрабіла ўлюбёнца Францыі. Улюбёнец Францыі, дарэчы, паспеў стаць нацыянальным героем і атрымаць Ваенны крыж — паводле афіцыйных крыніц, “за мужнасць і адвагу”, паводле яго самога, “за тое, што еў варэнне” і мужна выконваў загад камандавання не глушыць матор — загад, пра які, зрэшты, тады не ведаў.

Жан Както, Жан Марэ і Мадлен Салонь (выканаўца ролі Наталі-Ізольды) на здымках “Вечнага вяртання”

У 1946 годзе Както здымае фільм “Прыгажуня і Пачвара”. Марэ сыграў у ім тры ролі, прычым для ролі Пачвары яму кожны дзень накладалі грым па пяць гадзінаў: тры гадзіны на твар, па гадзіне — на рукі. “Трэба любіць жывёлаў так, як Жан любіць свайго сабаку, каб пагадзіцца на такое”, — жартаваў Както. Сабака Марэ Мулук, дарэчы, зняўся з гаспадаром у “Вечным вяртанні”.

Жан Марэ ў ролі Пачвары

Здымкі “Прыгажуні і Пачвары”

Жан Както, Жан Марэ, Мулук

З усяго, праз што на Марэ як на актору ставілі крыж разнастайныя эксперты ад мастацтва — фальцэт, часам надрыўнасць ігры, часам “драўляныя” рухі, — Както зрабіў, як сёння сказалі б, “фішку”. Трэба сказаць, атрымалася: прыхільніцы, пабачыўшы Марэ на вуліцы, страчвалі прытомнасць, яму штодзень прыходзіла да трохсот лістоў, на якія адказвала яго маці. Аднойчы, спазняючыся ў тэатр, Както пераблытаў і надзеў пінжак Марэ, рукавы якога, праз розніцу ў росце, давялося падкасаць. На наступны дзень Парыж пераняў “новую моду”. Както ўвогуле славіўся тым, што ствараў моду і часта кідаў яе яшчэ да таго, як іншыя заўважаць. Магчыма, яшчэ і таму да яго не вельмі прыхільна ставіліся стваральнікі брэндаў — хаця б таго ж сюррэалізму. Эскіз знакамітага пярсцёнка Trinity (альбо, па-французску, Troisanneaux) фірмы “Карцье” з трох відаў золата, напрыклад, таксама належыць Жану Както. Ён іх, дарэчы, дарыў асабліва блізкім людзям, у тым ліку Марэ і Эдуару Дэрмі.

Пярсцёнак Trinity

У 1949 годзе Както здымае свой самы знакаміты фільм — “Арфей”. Зноў з Марэ ў галоўнай ролі.

Жан Марэ і Франсуа Пер’е ў “Арфеі”

Кадр з фільма “Арфей”

Пасля “Арфея” Марэ, так бы мовіць, завязвае з артхаўсам, і ў ягонай кар’еры пачынаецца эпоха “плашча і шпагі”. Так цесна, як раней, яны з Както ўжо не супрацоўнічаюць, але з любых здымак у любой Амерыцы Марэ ляціць пры першых жа звестках, што з сябрам і настаўнікам нешта не так. Некаторыя кажуць, што здымацца ў “Фантамасе”, ад якога Марэ хацеў спачатку катэгарычна адмовіцца, яго ўгаварыў якраз Както — да таго часу папулярнасць Марэ зменшылася, ды і адкрытае прызнанне ў гомасэксуальнасці падпсавала рэпутацыю. У гэтай частцы кантынента складана ўявіць словы “французы” і “рэпутацыя” ў адным сказе, але французам, мабыць, лепш відаць. Прынамсі, аўтабіяграфічную “Белую кнігу”, у якой апісаў свой гомасэксуальны досвед, Както ў 1928 годзе выдаў ананімна.

1955 год, Както абраны сябрам Французскай акадэміі

У 1959 годзе на экраны выйшаў апошні фільм Както “Тэстамент Арфея” — з аднаго боку, своеасаблівы працяг папярэдняй стужкі, а з другога... сказаць “творчае крэда” было б занадта — ва ўзвышаных легендах героі рэдка засядаюць трыбуналам і здзекуюцца з аўтара, але ж крэда бывае розным. Галоўную ролю ў фільме рэжысёр сыграў сам, а апошняя роля Марэ, якую даў яму Както, супала з першай — цар Эдып.

Жан Марэ ў ролі Эдыпа ў “Тэстаменце Арфея”

74-гадовы Жан Както памёр 11 кастрычніка 1963 года ў сваім доме ў Міі-ля-Фарэ. Жан Марэ пражыў яшчэ 35 гадоў, увесь гэты час нагадваючы ўсім, хто слухаў, пра чалавека, які зрабіў ягонае жыццё такім, якім яно стала: выдаў кнігу “Неспасцігальны Жан Както” і мемуары “Гісторыі майго жыцця”, цэнтральнае месца ў якіх зноў жа адведзенае паэту, ставіў спектаклі па яго п’есах, маляваў, рабіў скульптуры, даваў інтэрв’ю, спяваў песні на словы Както — і не пераставаў гаварыць.

Капліца Святога Блэза ў Міі-ля-Фарэ, дзе пахаваны Жан Както (ХІІ ст.)

У 1959 годзе Както сам распісаў капліцу “пад уласны саркафаг”

Магіла Жана Марэ ў Валарысе

 

Упершыню надрукавана ў часопісе “Мэйкаўт” https://makeout.by/2014/03/14/efekt-pgmalena.html

Чытайце таксама

Уладзімеж Вольскі

Уладзімеж Вольскі

Польскі паэт, празаік, перакладчык, аўтар лібрэта да операў Манюшкі

Густаў Майрынк

Густаў Майрынк

Аўстрыйскі празаік, драматург перакладчык, прадстаўнік “Пражскай школы”

Яўген Ліпковіч

Яўген Ліпковіч

Ар'ен Дэйнкер

Ар'ен Дэйнкер

Нідэрландскі паэт і празаік, аўтар раману "Багна" і трынаццаці кніг паэзіі

2965