Эрнэст Доўсан (Ernest Dowson)

I

Смерць Эрнэста Доўсана не вельмі ўзрушыла свет, але моцна ўзрушыла нешматлікіх людзей, якія шчыра хвалююцца за лёс паэзіі. Невялічкая кніга вершаў, рукапіс яшчэ адной, аднактавая вершаваная п’еса, некалькі навелаў, два раманы, напісаныя ў суаўтарстве, колькі перакладаў з французскай, зробленых дзеля грошай, — вось і ўсё, што пакінуў нам чалавек, якога, без сумневу, можна назваць геніяльным, не вялікі паэт, а адзін з тых рэдкіх творцаў нашага пакалення, якія ёсць паэтамі ў самым глыбінным сэнсе гэтага слова. Магчыма, людзі будуць жаліцца на штучную меланхолію ў яго вершах, штучны ідэалізм і (калі зрэдчас засяродзяцца на яго творах) штучныя намёкі на бунт. Яны ўбачаць толькі тую ненатуральнасць, якая насамрэч сведчыць пра самую сапраўдную ўнутраную шчырасць, такую ж сапраўдную, як у адкрытых і ўпарадкаваных споведзях іншых, не такіх дзівосных паэтаў. Так, у гэтых рэдкіх, няўлоўных, бесцялесных урыўках песень я бачу прыхаваныя, замоўчаныя, нібы таямніца, і ліхаманку, і гармідар, і недасягальныя мары пра жыццё, якое рухае імклівы, хваравіты і згубны імпэт генія.

Эрнэст Крыстафер Доўсан нарадзіўся ў Гроўв, Бэлмант-хіл, Лі, Кент 2 жніўня 1867 году, памёр жа на Сандхёрст-Гардэнз, 26, Кэтфард, Саўт-Іст, раніцою ў пятніцу, 23 лютага 1900 году і быў пахаваны на рымска-каталіцкай палове Льюішэмскіх могілак 27 лютага. Яго стрыечным дзедам быў Алфрэд Домет, “Ўорынг” Браўнінга, прэм’ер-міністр Новай Зеландыі і аўтар “Ранальфа і Амохіі” і іншых твораў. Бацька Эрнэста, што меў някепскі літаратурны густ, шмат часу жыў у Францыі і ў Рыўеры з прычыны слабага здароўя, і таму адукацыя Эрнэста была несістэматычнай. Вучыўся ён у асноўным за межамі Англіі, пакуль не паступіў у Каралеўскі каледж у Оксфардзе, які ў 1887 годзе пакінуў, не атрымаўшы ступені. Пасля навучання некалькі гадоў жыў у Лондане, часта наведваючы Францыю, якая заўсёды была яго ўлюбёнай краінай. У апошні год перад смерцю жыў пераважна ў Парыжы, Брэтані і Нармандыі. Ён ніколі не вылучаўся моцным здароўем, заўсёды ставіўся да сябе неразважліва, і таму стан яго ўсё больш пагаршаўся: калі ён вярнуўся ў Лондан, то выглядаў ужо як чалавек, што памірае. Зрэшты, так яно насамрэч і было. Паталагічна сарамлівы, прынцыповы ў сваім стаўленні да незалежнасці, якая не прызнае ніякіх абавязкаў, ён не меў стасункаў ні з роднымі, што былі б радыя дапамагчы яму, ні з адданымі яму сябрамі, якіх у Лондане было вельмі шмат. Чым больш знясільвала яго хвароба, тым больш ён замыкаўся ў сваім убогім жытле, адмаўляючыся выклікаць доктара і амаль галадаючы. У адзін дзень сябра Эрнэста [1], сам у цяжкіх абставінах, знайшоў яго ў вінным склепе — Доўсан, у кішэні якога засталося ўсяго некалькі шылінгаў, ужо амаль не меў сіл падняцца — і адразу ж адвёў яго ў дом муляра на брудным ускрайку Кэтфарда, дзе сам часова жытлаваў, і самааддана даглядаў паэта апошнія шэсць тыдняў яго жыцця.

Эрнэст не ўсведамляў, што памірае, і складаў планы на будучыню, калі 600 фунтаў, якія ён спадзяваўся атрымаць ад продажу нейкае маёмасці, дадуць яму шанец пачаць новае жыццё. Запоем чытаў Дыкенса, якога раней не браў у рукі, а ў апошні дзень жыцця да пяці гадзінаў раніцы засядзеўся за гарачымі размовамі. Ён не ведаў, што памірае, да самага моманту сваёй смерці. Ён паспрабаваў адкашляцца, не змог — і яго сэрца ціха спынілася.

ІІ

Я не магу ўспомніць, калі ўпершыню сустрэўся з Эрнэстам Доўсанам. Гэта магло адбыцца ў 1891 годзе, на адной з сустрэч Клуба рыфмароў у верхнім пакоі карчмы “Чэшырскі сыр”, там, дзе на драўляных сталах каля высокіх кухляў для элю невялікімі кучкамі ляжалі гліняныя люлькі, а маладыя паэты (тады яшчэ зусім маладыя) чыталі адзін аднаму свае вершы, адчайна, але беспаспяхова спрабуючы настроіцца на лад Лацінскага квартала. Хаця нямногія з нас былі насамрэч англасаксамі паводле паходжання, мы не маглі забыць, што знаходзімся ў Лондане, атмасфера якога не вельмі прыдатная для суполак і рухаў. Затое ў Парыжы абмяркоўваць літаратуру і розныя ідэі, чытаць свае і чужыя вершы больш чым натуральна: там гэта можна рабіць без усялякай прэтэнцыёзнасці альбо напружанасці, бо для чалавека, які гаворыць на любой з раманскіх моваў, мастацтва, ідэі, уласныя творы і творы сяброў — дакладна акрэсленыя і значныя рэчы, і нікому не прыйдзе ў галаву ўспрымаць іх несур'ёзна. У Англіі ж мастацтва неабходна абараняць не толькі ад усяго свету, але і ад самога мастака, а таксама ад яго калег, з дапамогай свайго роду штучнай стрыманасці, якая для ангельцаў ёсць натуральнай позай, напалову годнасцю, напалову недаверам да сябе. Таму гэтае смелае пачынанне, Клуб рыфмароў, які праіснаваў усяго два ці тры гады і спрычыніўся да выпуску дзвюх маленькіх кніжак вершаў, што з часам зробяцца літаратурнымі дзівотамі, не было ў поўным сэнсе слова літаратурным гуртком. Доўсан, які часта наведваў сапраўдныя літаратурныя гурткі ў Парыжы, у Клубе рыфмароў не быў, відаць, частым госцем, аднак з усіх твораў у першай кнізе рыфмароў яго вершы былі адначасова і самымі вытанчанымі, і самымі выбітнымі. Сустрэў я яго ўпершыню тут, у Клубе, ці ў нейкім іншым нашым тагачасным прыстанку, якой-небудзь напалову літаратурнай карчме ля Лестэр-сквер, выбранай дзякуючы зручнаму размяшчэнню паміж службовымі ўваходамі ў два тэатры? Гэта адбылося ў тыя часы, калі некаторыя з нас шчыра захапляліся балетам — Доўсан, на жаль, да ліку такіх аматараў не належаў. Я ніколі не мог прымусіць яго ўбачыць цуд яркіх і гарманічных рухаў — каляровых ценяў, выхапленых з дрыготкай смугі музыкі, што вечар за вечарам трымалі мяне ў адным з двух тэатраў, якія, здавалася, маглі надаць маім марам новае адценне. Яго не прыцягвала ні сцэна, ні закуліснае жыццё, ён прыходзіў у карчму, таму што гэта была карчма і тут ён мог сустрэць сяброў. Яшчэ тады мне здавалася, што я бачыў яго недзе раней (дзе дакладна, не памятаю — магчыма, гэта было ўначы) і што ўжо быў уражаны яго выглядам, патэтычна-чароўнымі паводзінамі, тварам, нечым падобным да твару Кітса, Кітса дэмаралізаванага, і абліччам трошкі неахайным, а таму незвычайным у параўнанні з вытанчанымі рафінаванымі манерамі. З часам, калі я нашмат больш даведаўся пра яго і спосаб яго жыцця, гэтае ўражанне толькі ўзмацнілася.

Думаецца, сваё першае ўражанне пра, так бы мовіць, рэальнага чалавека (калі пры сустрэчы ён мог быць больш рэальным, чым у сваіх разрозненых вершах) я магу аднесці да таго вечара, калі ён паказваў мне адну цудоўную страўню, прыстанак кэбменаў, што не зачыняецца ўсю ноч. Я тады размаўляў пра іншага паэта-бадзягу, лорда Рочэстэра [2], з яго абаяльным і прыемным нашчадкам. Познім вечарам мы нечакана сустрэлі Доўсана, а з ім яшчэ нейкага чалавека, якія, захоплена размаўляючы, без мэты бадзяліся па вуліцах. Доўсан паклікаў нас на вячэру, куды, мы не вельмі зразумелі, і кэбмен пайшоў разам з намі, калі нас запрасілі ўвайсці, сардэчна і без ніякіх пытанняў, у адно месца каля Лэнгхэма. Прынялі нас там вельмі гасцінна. Кухня ў такіх месцах, як я зразумеў пазней, не заўсёды добрая, аднак вяндліна была выключная, а кубкі — надзіва чыстыя. Доўсана тут ведалі, і я заўсёды думаў, што ў прытонах такога кшталту ён адчуваў сябе найлепш. Ён не мог пачувацца ўтульна, не мог цалкам заставацца самім сабой, калі вакол не было чагосьці бядацкага ці агіднага, да таго ж у такіх месцах вы не можаце піць нічога мацнейшага за каву альбо гарбату. Мне было прыемна час ад часу дзеля разнастайнасці бачыць яго за кубкам напою, не мацнейшага за каву альбо гарбату. Думаю, у Оксфардзе яго любімым сродкам трымаць сябе ва ўзбуджаным стане быў гашыш; пазней ён адмовіўся ад вычварных візіянерскіх доследаў на карысць таннейшых сродкаў забыцця. Аднак ён вярнуўся да гашышу прынамсі раз — гэта адбылося аднойчы ўдзень у кампаніі, якую я сам сабраў у сябе дома. Помню, ён сядзеў, крыху хвалюючыся, схіліўшы галаву і чакаючы цуда, досыць сарамлівы ў кампаніі знакамітых маладых людзей, якіх бачыў толькі ў святле рампы. Эксперымент не быў паспяховым і скончыўся тым, чым павінен быў пачацца — празмерным рогатам.

Шукаючы новых адчуванняў, мой сябра заўсёды не да канца свядома, але вельмі шчыра знаходзіў самае важнае ў надзвычай жарсным і дрыготкім захапленні тымі ідэаламі, што як мага далей зводзілі ад рэальнага жыцця, — ідэаламі юнацтва. Гэтае імкненне да маладосці, да няспелых чараў, якія ў працэсе выспявання могуць толькі сапсавацца, выклікала ў яго спачатку, як я мяркую, чыста абстрактнае захапленне і дайшло да свайго канца, як думаюць некаторыя з яго сяброў, трохі заўчасна. Я з гэтай думкай ніколі не пагаджаўся. Толькі двойчы я бачыў (прычым усяго пару секунд) тое маладое дзяўчо, якому ён, відаць, прысвяціў усе свае вершы і чыя прысутнасць у яго лёсе — прыклад аднаго з невераемных кантрастаў, якімі поўніліся яго жыццё і праца. Тая сітуацыя падалася мне надзвычай вытанчанай і неяк натуральна немагчымай. Дачка ўцекача, думаю, з добрай сям’і, якой давялося займацца ўбогай страўняй у лонданскім бежанскім квартале, яна ўсе два гады яго заляцання слухала ягоныя вершы і пад пільным матчыным наглядам міла яму ўсміхалася, а пасля выйшла замуж за кельнера. Цікава, яна калі-небудзь звяртала ўвагу на больш чым відавочную каштоўнасць дароў, якія ён у сваім сарамлівым і прагным служэнні ахвяраваў ёй? Ці мела для яе значэнне тое, што яна стварыла і забіла паэта? Аднак у любым выпадку ў яе быў талент абуджаць і своеасаблівым чынам падтрымліваць усё тое самае тонкае, далікатнае, сціплае, тыпова паэтычнае, што было ў яго натуры, якую я магу параўнаць хіба што з зарослым садам — траву ў ім затаптала мноства ног, і засталася толькі адна маленькая, клапатліва дагледжаная зіхоткая ад лілей клумба. Я часта думаў пра Верлена і яго “жонку-дзіця”, адзіную сапраўды глыбокую жарсць у яго, несумненна, жарсным жыцці, чароўнае, падобнае да дзіцяці стварэнне, на якое паэт азіраўся ў канцы жыцця з нязменнай пяшчотай і пачуццём няспраўджанай надзеі: “Vous n'avez rien compris à ma simplicité” [3] — плакаў ён. Аднак у выпадку з Доўсанам гэта было нешта накшталт цнатлівага ўшанавання Мадонны, і, я думаю, калі б усё скончылася добра — у традыцыйным разуменні, — ён адчуў бы (калі я маю права так казаць), што яго ідэал заплямлены.

Але паэтам шанцуе: у іх рэдка ўсё бывае добра, традыцыйныя шчаслівыя фіналы — не для іх. Эрнэст штодня вячэраў у той страўні, і ў мяне перад вачыма стаіць карціна, якую я так часта бачыў у акно, праходзячы міма: вузкі, амаль пусты пакой з груба збітымі сталамі, і толькі ў самым глыбокім куце сядзіць Доўсан з гэтай незвычайна мілай і незвычайна пранізлівай усмешкай (яна, здавалася, увесь час сумнявалася ў сваім праве пасяліцца на яго вуснах і баялася выгнання) і грае заўсёдную вечаровую партыю ў карты. За гадзіну да закрыцця пачыналі збірацца яго сябры, і дзяўчына, скончыўшы гуляць, ціхутка знікала, пакідаючы яго з адзіным жаданнем — як мага хутчэй забіць чарговую ноч.

А між тым дзяўчына і яе маці ведалі, што гэты слабы юнак, які штодня так мірна ў іх вячэрае, робіцца зусім іншым чалавекам, прабавіўшы тры гадзіны недзе яшчэ. Толькі тады, калі яму пачало здавацца, што жыццё незваротна зруйнаванае, Доўсан наўмысна аддаўся празе да алкаголю, якая несумненна была ў яго крыві і чакала свайго часу, як і сухоты, і толькі пазней, калі ён канчаткова страціў цікавасць да жыцця, ён напраўду захацеў памерці. Але сам я ніколі не бачыў, каб ён мог змагацца з жаданнем выпіць ці з яго наступствамі. Цвярозым ён быў надзвычай пяшчотны, самы выхаваны сярод людзей, хваравіта, да немагчымага некарыслівы, сардэчны сябар, сапраўдны цуд. Пад уплывам алкаголю ён рабіўся ці не сапраўдным вар’ятам, ён ужо ні за што не адказваў. Яго раздзіралі лютыя і безразважныя жарсці, словы, якія ён у іншыя часы не выкарыстоўваў, выскоквалі з яго, бы ўраганы, і здавалася, што ён у любы момант гатовы на абсурдны гвалт. Забыццё прыносіла з сабой успаміны. Пакуль ён заставаўся ў свядомасці, для яго існавала толькі адна жанчына на зямлі, да якой ён адчуваў бясконцую пяшчоту і якую бясконца паважаў. Але калі яе аблічча размывалася, ён бачыў іншыя твары, якія для яго былі аднолькавыя — як авечкі ў статку. Гэтая дзіўная любоў да агіднага, такая распаўсюджаная сярод сучасных дэкадэнтаў і такая шчырая ў яго выпадку, напраўду завалодвала ім і цягнула ва ўсё больш і больш панылыя закуткі жыцця, якое ўвогуле ніколі не было для яго занадта радасным. Бацька пакінуў яму ў спадчыну стары док, дзе Эрнэст пэўны час жыў — у напаўзгнілым доме ў той жабрацкай частцы Іст-Энда, з якой ён так добра быў знаёмы, што дзіўным чынам адчуваў сябе там як дома. Эрнэст піў атруту ў шынках, натыканых вакол докаў, цягнуўся за любой кампаніяй, што траплялася на яго дарозе, яго безразважнасць ператварылася ў дзіўную абыякавасць да чысціні. У Парыжы месца докаў заняў Ле-Аль [4]. У Д’епе, дзе я адным летам прабавіў з ім шмат часу, ён шукаў у гавані надзвычай убогія прытоны, заводзіў там сяброўства з неверагоднымі карчмарамі і ўлазіў у сваркі з рыбакамі, што ішлі пасля поўначы напіцца. У Брусэлі, дзе я быў разам з ім падчас кермесы [5], ён кінуўся з галавой у вір фламандскага жыцця, у самыя гідкія яго прорвы. Гэта быў яго спосаб збегчы ад жыцця.

Прырода, жыццё, лёс, тая сіла, як бы мы яе ні называлі, што дае моцы моцным, зрабілася для Доўсана, як і для ўсіх, хто “прасіць не будзе марна падарункаў” [6], перашкодай, і калі кінуць на змаганне з ёй усе сілы, гэта прывядзе толькі да яшчэ больш безнадзейнага пройгрышу. Ён не быў летуценнікам; фатум абмінае летуценнікаў, шкадуючы іх, бо яны нічога не патрабуюць. Доўсан жа быў дзіцем, якое патрабуе вельмі шмат і толькі немагчымага. Маючы такое слабае для звычайнага існавання цела, ён прагнуў асалоды для ўсіх органаў пачуцця. Маючы сарамлівую душу, што маўчыць пра свае таямніцы, даючы толькі тонкія намёкі, ён марыў пра бязмежны давер кахання. Ён зноў і зноў напяваў адну і тую ж мелодыю, і ніхто яго не слухаў. Ён загадваў найпрасцейшае жаданне — і яно не спраўджвалася. Ён скарыўся злому лёсу, не ведаючы, што скараецца ўласнай слабасці, і паспрабаваў збегчы ад уяўлення пра рэчы якімі яны ёсць у сваім найлепшым выглядзе, добраахвотна вырашыўшы прыняць іх у найгоршым. У яго ўсё заўсёды было добраахвотна. Ён ніколі не заставаўся зусім без грошай: у яго было трошкі ўласных сродкаў, і многія гады ён атрымліваў штотыднёвы ганарар за пераклады з французскай ці, калі сам хацеў, за ўласныя творы. Ён быў нешчаслівы і не асмельваўся мысліць. Для нешчаслівых людзей мысленне, калі яго змусіць працаваць над абстрактнымі пытаннямі, можа зрабіцца адзіным замяняльнікам шчасця, але калі мысленню не хопіць сілы пераадолець браму, якая зачыняе чалавека ў самім сабе, яно ператворыцца ў бясконцае катаванне. Доўсан быў вытанчана адчувальны, ён вібраваў ва ўнісон з кожнай далікатнай эмоцыяй, але не бачыў перспектывы, не збег у мысленне. Яго адзіны пабег — нырнуць у натоўп, уявіць, што ён губляе сябе самога з вачэй і знікае з вачэй іншых. І чым больш ён заплямліваўся грубымі стасункамі, тым больш яму здавалася, быццам ён аддаліўся ад таго, што вабіць яго адной марнай ілюзіяй за другой, што ён у дзівосных мясцінах свету. Яму здавалася, што ён, апрануты ў высакародны строй, рухаецца ў кірунку гукаў лютні праз прысады Версаля Вато [7], кончыкамі пальцаў дакранаючыся да боскага стварэння ў ядвабе колеру ружавых пялёсткаў, але мара настойліва адмаўлялася спраўдзіцца, і яму не заставалася нічога, як толькі слепа ляцець у якую тэнірсаўскую [8] кухню, дзе банкетуюць мужыкі, не думаючы пра ўчора ці заўтра. Магчыма, у гэтай заквасцы жывёльнага жыцця ён забываў пра жыццё прымроенае, не трымаючыся за свае мары дастаткова моцна, каб яны сталіся явай.

Бо не існуе мар, якія не маглі б стацца явай, калі ў нас стае энергіі ствараць ці выбіраць свой лёс. У гэтым свеце мы заўсёды можам атрымаць тое, што хочам, калі толькі хочам гэтага дастаткова палка і настойліва. Атрымаем мы жаданае раней ці пазней, залежыць ад нашага лёсу, але атрымаем дакладна. Гэта можа здарыцца тады, калі мы ўжо не маем у тым жаданым патрэбы, калі ўжо марым пра яго па звычцы альбо для таго, каб не прызнаваць сваю паразу. Але гэта здарыцца. Мала хто дабіваецца поспеху, бо мала хто ўяўляе, куды трэба рухацца, і ўкладае ў гэта ўсе сілы без ваганняў і стомы. Але ўсе мы ведаем: чалавек, які дзень і ноч працуе дзеля грошай, багацее, чалавек, які дзень і ноч працуе дзеля ўлады, атрымлівае ўладу. Тое самае можна сказаць і пра глыбейшыя, духоўныя дасягненні, якія здаюцца больш абстрактнымі, што тычацца шчасця і любога поспеху, які немагчыма намацаць. Не спраўджваюцца толькі мары тых, хто спіць лёгка і сніць невыразныя сны.

Усе мы атрымліваем ад жыцця тое, што даем яму: гэта адзінае, чаму яно можа нас навучыць. Некаторых досвед Доўсана зрабіў бы вялікімі людзьмі ці вялікімі пісьменнікамі, яму ж гэты досвед асабліва не прыдаўся. Любоў і шкадаванне, час ад часу — згадка пра выпадкова злоўленую асалоду, што не прынесла патолі, — вось і ўсё, пра што ён спяваў; а ён жа мог спяваць пра гэта, нашмат менш марнуючы “гонар духу” і, здаецца, без “распусты” [9]. Успомніце толькі, што выцягнуў са свайго жыцця той Віён, што выцягнулі са сваіх жыццяў тыя Верлен, Мюсэ, Байран! Трэба быць моцным чалавекам, каб “грашыць моцна” [10] і мець з таго карысць. У Доўсана трагедыя яго жыцця магла выліцца толькі ў элегію. “Я <…> развеяў столькі руж над гэтай пустатой” [11], — прызнаецца ён у адным са сваіх найпрыгажэйшых вершаў, аднак ружы ён развейваў нібы ў сне, нібы з заплюшчанымі вачыма праходзячы праз нейкую няісную пустату. Глыбіні, у якія ён апускаўся, заўсёды былі водамі забыцця, і, вяртаючыся, ён пра іх забываў. Ён заўсёды — прывідны каханак, што блукае ў свеце вечнага змяркання, ведучы шэптам “colloque sentimental” [12] з прывідам старога кахання:

Гэта насамрэч была амаль сапраўдная непрытомнасць — як у кагосьці, хто вядзе два жыцці, цалкам адарваныя адно ад аднаго, як сон ад явы. І таму ў сваёй творчасці ён амаль не выглядае прыцягальнай асобай, якой падаецца кожны з тых пісьменнікаў, што высока цэняць сваё бурнае жыццё, пакуту, свой крыж. Гэта трэба выразна размяжоўваць, хаця б дзеля маладзёнаў, што перакананыя, быццам першы крок да геніяльнасці — гэта хаос. Доўсана якраз лічаць пацвярджэннем гэтай тэорыі. Аднак Доўсан з тых, хто менш за ўсіх абавязаны абставінам: падпарадкаваўшыся ім, ён усяго толькі падпарадкаваўся знішчальным сілам, якія, замкнутыя ў ім, зрынулі яму на галаву дом яго жыцця.

Усе, хто ведаў Доўсана, заўважалі, што ў ім душа, “неапаганеная светам” [14], неспасцігальным чынам суседнічае з целам, якое пляміцца на вачах: яго юнацкая фізічная прыгажосць год за годам знікала, а тая абаяльнасць, што стаяла за гэтай прыгажосцю, заставалася нязменнай. Ніколі не існавала абаяльнасці, прасцейшай і больш прыцягальнай за ягоную, бо ніколі не існавала чароўнейшай і больш шчырай натуры. Людзям падабалася яго таварыства не таму, што яго лічылі неяк асабліва разумным ці асабліва цікавым, не таму, што ён дзяліўся сваімі ідэямі ці ўражваў сваёй сілай ці арыгінальнасцю, але таму, што ў яго была здольнасць прыцягваць да сябе людзей, якую ён, здавалася, не ўсведамляў, якая ніколі не змушала яго быць кімсьці ці штосьці рабіць, а проста існавала, як у кветкі існуе водар. Алкаголь быў для Доўсана цяжкай завесай, якая раптам усё засланяла; калі завеса падымалася, усё вярталася на свае месцы. Ён заўсёды вёў гэтае падвойнае жыццё, у якім было нешта сапраўднае і нешта фальшывае, і сапраўднае жыццё было адлюстраваннем той чыстай, тонкай і неспаскуджанай душы, якую бачылі ў ім некаторыя з нас і якая засталася для нас, не кранутая іншымі, у кожным напісаным ім радку.

III

Доўсан быў адзіным вядомым мне паэтам, які больш турбаваўся пра сваю прозу, чым пра вершы. Аднак ён памыляўся: ён застанецца жывы не дзякуючы прозе, хоць у найлепшых сваіх узорах яна выдатная. У суаўтарстве з Артурам Мурам ён напісаў два раманы — “Камедыю масак” у 1893-м і “Адрыянаў Рым” у 1899-м, абодва пад уплывам Генры Джэймса і абодва цікавыя перадусім як доследы асобы і знаёмага атачэння, чым як уласна літаратурныя творы. У 1895 годзе выйшаў том “гісторый і эцюдаў пра пачуцці” пад назвай “Дылемы”, у якім у дадатак да ўплыву Джэймса адчуваецца ўплыў Ведмара [15]. Некалькі іншых апавяданняў, яго найлепшая проза, пакуль яшчэ не дачакаліся перадруку з “Савоя” [16]. Я не згадваю тут пераклады з французскай, яго звычайныя падпрацоўкі, хоць яны ўсе нясуць адбітак яго незвычайнага моўнага шарму. Яго апавяданні — і праўда больш “эцюды пра пачуцці”, чым апавяданні, эцюды пра нязвыклую вытанчанасць, вельмі цьмяна звязаныя з жыццём, і няма нічога дзіўнага ў тым, што найлепшы з іх, “Смерць Фрэнсіса Дона” — гэта эцюд пра набліжэнне смерці. У прозе Доўсана прасочваюцца ў асноўным тыя ж матывы, што і ў паэзіі: безнадзейнае і пакорлівае каханне, этыка самаадмаўлення, расчараванне тых, хто занадта слабы ці занадта нешчаслівы, каб атрымаць тое, чаго хочацца. Гэтыя эцюды вылучаюцца сумам і ціхай прыгажосцю, прыгажосцю сумневу і бляклых эмоцый, вышуканай і акадэмічнай мовай, што ўражвае цякучымі, запаволенымі гармоніямі, так што проза гэтая ў сваёй выкшталцонасці амаль набліжаецца да верша. Клопат Доўсана пра ангельскую прозу нагадвае клопат, з якім на ўласнай мове пішуць французы, і павагу, з якой яны ставяцца да французскай. Нават ангельскія творы, калі ён хацеў даць ім найвышэйшую ацэнку, мусілі трапіць да яго праз французскую мову, і ў “Дылемах” ёсць фрагмент, які я заўсёды лічыў вельмі характэрным для яго густу, бо там вядзецца пра “бясконца малую бібліятэку — некалькі французскіх раманаў, Гарацый і некалькі зашмальцаваных тамоў сучаснай ангельскай паэзіі ў добра вядомым выданні Таўхніца [17]”. Доўсан быў лацінянінам ва ўсім, і менавіта гэтая абыякавасць, гэтая сквапнасць ва ўсіх яго дачыненнях з жыццём і самой сутнасцю мастацтва звязвае яго з творцамі лацінскага паходжання, што заўжды так пагардліва адмаўлялі прыроду, калі яна занадта яўна ці занадта крыкліва трапляла ў поле іх зроку ці слыху, і ўдзячна задавольваліся некалькімі бездакорна выкананымі рэчамі.

У вершах (“Вершы” 1896-га, “П’еро на хвіліну”, драматычная фантазія ў адным акце 1897-га, і пасмяротнае выданне “Дэкарацый”) Доўсан быў такім самым старанным мастаком, як і ў прозе, але адчуваў сябе больш свабодна. Ён быў сапраўдным лацінянінам у сваіх адчуваннях маладосці, смерці і “старасці руж” і ў сваім пафасе хуткаплыннасці гадзіны, у якую мы жывём і кахаем, лацінянінам у сваёй далікатнасці, скрытнасці і простым шарме, з якімі ён абыходзіўся з гэтымі матывамі, урэшце, лацінянінам у сваім адчуванні, што гэтых матываў дастаткова для апісання чыёйсьці пазіцыі. Ён адкрыта выкарыстоўваў у вершах паэтычныя банальнасці і, верачы ў іх, рабіў іх сваімі: Цынара Гарацыя [18] ці Неабула [19] усё яшчэ былі для яго натуральнымі сімваламі, калі ён спрабаваў гаварыць як мага больш шчыра. Помню, аднойчы ён сказаў мне, што ідэал паэтычнага радка для яго — радок з Эдгара По: “Віёла, вінаград, віно” [20], і выкшталцоная, а не нейкая далёкая ці нерэальная прыгажосць, якая захоўваецца ў такіх словах і вобразах, была для яго заўсёды сапраўднай прыгажосцю паэзіі. Не было яшчэ паэта, да якога вершы прыходзілі больш натуральным чынам, проста песні дзеля песень. Яго тэорыі былі эстэтычныя, амаль тэхнічныя, як, напрыклад, тэорыя, пра якую сведчыць яго захапленне радком По, што літара “в” — самая прыгожая сярод усіх літар, а таму ў вершы яе не можа быць зашмат. Больш абстрактных тэорый ён не цярпеў, ды і не меў у іх патрэбы. Паэзія як філасофія для яго не існавала — а існавала толькі як самае чароўнае сярод мастацтваў. Ён любіў вытанчанасць Гарацыя, усё, што было складаным у прастаце По, самыя птушыныя сярод чалавечых мелодый Верлена. У яго быў чысты лірычны талент, без ніякага баласту, не абцяжараны ніякай іншым інтэлектуальным ці эмацыйным напаўненнем, і для яго песня была перадусім музыкай, а пасля ўжо ўсім, чым вам захочацца, пакуль яна толькі намякае, не называючы наўпрост, на нейкае тонкае пачуццё, уздых ці пяшчоту, і ён часам знаходзіў дасканалыя спалучэнні слоў, як, напрыклад, у вершы “O Mors! quam amara est memoria tua homini pacem habenti in substantiis suis” [21].

Калі музыка цішыні калісьці і гаварыла, то менавіта ў яго вершах. Дрыготкія словы, здаецца, вяртаюцца ў цішыню, якую перарваў іх шэпт, — але толькі пасля таго, як створаць у нас настрой, такі ж, як Джарджонэ [22] стварае ў “Вясковым канцэрце”. Здаецца, што гэтая ледзь улоўная, амаль не праспяваная песня, якая ідзе з самага сэрца соннага смутку, што ўсведамляе сам сябе, і не робіцца менш смутнай, убачыўшы свой твар, які жалобна пазірае на яе, адлюстраваны вадой, народжаная нейкім выкшталцоным знаўцам скрухі, і хавае ў сабе ўсе ўздыхі і трымценні настрою, уплеценыя ў бездакорны ток музыкі. Пакінуўшы рай, у якім боль робіцца такім прывабным, Доўсан здольны бачыць толькі тую прыгажосць, якая ёсць другім бокам вар’яцтва, і ў санеце “Таму, хто ў Бедламе” ён з цудоўнай пяшчотай творыць больш адчувальны, больш пранізлівы настрой.

Звярніце ўвагу, якім прыгожым робіцца верш у гэтае напружанае імгненне братання з вар’ятам, як уяўленне паэта інстынктыўна ператварае гідкае ў зіхоткае — у зоры, кветкі і боскае забыццё! Гэта сімвал двух бакоў уласнага жыцця Доўсана — таго, што выходзіць на вуліцу, і таго, што заўсёды адвернуты ад яе, дзе паэт можа “суцешыць сябе маўчаннем” [23]. Ніхто яшчэ не ўслаўляў прыгажосць так аддана, як Доўсан: мы бачым тут, як ён ператварае жудаснае ў прыгожае, і гэтак жа бачым, што ва ўсіх сваіх творах ён не дапускае ніводнай эмоцыі, якую не можа такім жа чынам перайначыць. Ён занадта добра ведаў свае магчымасці, ведаў, што глыбейшыя і сур’ёзнейшыя рэчы ў жыцці ляжаць за межамі яго магіі, і абмінаў іх, не выяўляючы істотную частку сябе самога, бо не мог сабе дазволіць выявіць нешта недасканала ці не адпаведна ўласнаму ўяўленню пра паэтычную годнасць. У вершы, у якім Доўсан коратка падсумаваў усё сваё жыццё і які можна назваць адным з найвялікшых вершаў нашага часу, “Non sum qualis eram bonae sub regno Cynarae”, ён адзіны раз расказаў пра ўсё — і расказаў праз хмельную і, магчыма, бессмяротную музыку.

Гэта песня, увекавечаная энергіяй, нязвыклай для тэмпераменту, што рэдка валодаў сабой, песня жарсці і жарсцяў, іх адвечнай вайны, што вядзецца ў душы, якую яны ажыўляюць ці забіваюць, і ў целе, якое яны раздзіраюць паміж сабой. У другой кнізе, у “Дэкарацыях”, ёсць некалькі твораў, якія паўтараюць, толькі больш блякла, гэтую вельмі асабістую тэму. Доўсан так ніколі і не змог прасунуцца далей: у першай кнізе ён ужо сказаў усё, што мусіў сказаць. Калі б ён застаўся жывы і пісаў далей, то толькі рэхам паўтараў бы сябе самога, прычым, відаць, найменш важную частку сябе; яго доўг перад Суінбернам [24], і так заўжды відавочны, рос па меры таго, як яго падводзіла ўласнае натхненне. У Доўсана ніколі не было амбіцый, ён пісаў, каб задаволіць свой пераборлівы густ, ставячыся да чытачоў з чымсьці накшталт годнай пакоры, не чакаючы і не патрабуючы прызнання. Ён памёр у невядомасці, перастаўшы дбаць нават пра цудоўную працу пісання. Памёр маладым, змучаны тым, што ніколі не было для яго сапраўдным жыццём, пакінуўшы трохі вершаў, што нясуць у сабе пафас рэчаў, занадта маладых і крохкіх, каб аднойчы пастарэць.

1900

Каментар

1. Гэтым сябрам быў Роберт Шэрард (1861—1943) — ангельскі пісьменнік і журналіст, першы біёграф Оскара Ўайлда.

2. Лорд Рочэстэр (Джон Ўілмат, другі граф Рочэстэр, John Wilmot, 2nd Earl of Rochester, 1647 — 1680) — ангельскі паэт эпохі Рэстаўрацыі, вядомы перадусім як сатырык, прадстаўнік лібертынажу. Увайшоў у гісторыю дзякуючы шумным баляванням, любоўным гісторыям і вясёлым эскападам.

3. “Вы прастату маю не ў стане зразумець” (фр.); першы радок з верша “Жонка-дзіця” Поля Верлена.

4. Ле-Аль (Les Halles) — 2-і адміністрацыйны квартал І акругі Парыжа, размешчаны ў самым цэнтры горада на правым беразе Сены.

5. Кермеса — фэст з гуляннямі ў Паўночнай Францыі, Бельгіі і Нідэрландах.

6. “Прасіць не будзе марна падарункаў” (“Content to ask unlikely gifts in vain”) — апошні радок з верша ангельскага паэта Ковентры Пэтмара (Coventry Patmore, 1823—1896) “Невядомы Эрас” (The Unknown Eros).

7. Жан Антуан Вато (Jean Antoine Watteau, 1684—1721) — французскі мастак, чыя творчасць прадказала з’яўленне стылю ракако.

8. Маецца на ўвазе карціна аднаго з самых значных мастакоў і гравёраў фламандскай школы Давіда Тэнірса-малодшага (David Teniers, 1610—1690) “Кухня”.

9. “Нашмат менш марнуючы “гонар духу” і, здаецца, без “распусты” — у фрагменце даюцца цытаты з першага радка 129 санета Ўільяма Шэкспіра: “The expense of spirit in a waste of shame”. У перакладзе Уладзіміра Дубоўкі гэты радок гучыць так: “Распуста не прыносіць духу гонар”.

10. “Грашыць моцна” — адсылка да фразы Марціна Лютэра “Будзь грэшнікам і грашы моцна, але яшчэ мацней вер і радуйся ў Хрысце” (“Be a sinner and sin strongly, but more strongly have faith and rejoice in Christ”) з ліста да Ф. Меланхтона ад 1 жніўня 1521 году.

11. “Я <…> развеяў столькі руж над гэтай пустатой” — цытата з верша Эрнэста Доўсана “Non Sum Quails Eram Bonae Sub Regno Cynarae”.

12. Маецца на ўвазе верш Поля Верлена “Сентыментальная размова” (Colloque sentimental).

13. “Праз парк застылы, чорных дрэў камлі // Два цені побач толькі што прайшлі” (фр.) — першыя радкі згаданай вышэй “Сентыментальнай размовы” Верлена.

14. “Душа, “неапаганеная светам”…” — пар.: “Чыстая і беспахібная пабожнасць перад Богам і Айцом ёсць тое, каб дагледзець сірот і ўдоваў у іхніх скрухах і захоўваць сябе неапаганенага светам” (Якаў, 1: 27), пераклад В. Сёмухі.

15. Фрэдэрык Ведмар (Frederick Wedmore, 1844—1921) — ангельскі мастацкі крытык і літаратар.

16. “Савой” (Savoy) — ангельскі часопіс, прысвечаны літаратуры, мастацтву і крытыцы, што выходзіў са студзеня па снежань 1896 году. Усяго свет пабачыла 8 нумароў. У часопісе друкаваліся творы Ў. Б. Ейтса, Макса Бірбама, Дж. Конрада, О. Бёрдслі і інш. Выданнем часопіса займаўся Леанард Смітэрз, сябар Оскара Ўайлда і парнограф.

17. Таўхніц (Tauchnitz) — нямецкая сям’я кнігавыдаўцоў. Друкавалі брытанскую літаратуру ў арыгінале для продажу на еўрапейскім кантыненце. Справу заснаваў Карл Крыстаф Траўгат Таўхніц (Karl Christoph Traugott Tauchnitz, 1761—1836), пасля перадаў яе сыну, Карлу Крысціяну Філіпу Таўхніцу (Karl Christian Phillipp Tauchnitz, 1798—1884), а той у 1865 годзе яе прадаў. Пляменнік Таўхніца-бацькі, Крысціян Бернгард, барон фон Таўхніц (Christian Bernhard, Freiherr von Tauchnitz, 1816—1895) таксама заснаваў сваё выдавецтва, якое пачало сваю дзейнасць у Ляйпцыгу 1 лютага 1837 году.

18. Цынара — паводле пераказанай Гарацыем легенды, дзяўчына, у якую закахаўся Зеўс, аднак пасля ператварыў яе ў артышок (лацінская назва раслін роду Артышок — Cynara). У Старажытных Грэцыі і Рыме артышок лічыўся моцным афрадызіякам.

19. Неабула — адрасатка вершаў старажытнагрэцкага паэта Архілоха (да 680 — каля 640 гг. да н.э.), да якой ён звяртаецца то з прызнаннямі ў каханні, то з кпінамі і непрыязнасцю.

20. “Віёла, вінаград, віно” (The viol, the violet, and the vine) — радок з верша Эдгара По “Горад у моры” (The City in the Sea).

21. “О смерць, як горка ўспамінаць пра цябе чалавеку, які спакойна жыве ў сваіх уладаннях” (лац.). Цытата ўзятая з некананічнай для праваслаўя і другакананічнай для каталіцтва старазапаветнай кнігі “Ісус Сірахаў” (41:1). Эрнэст Доўсан выкарыстаў гэтую цытату ў якасці назвы для аднаго са сваіх вершаў.

22. Джорджа Барбарэлі да Кастэльфранка, больш вядомы як Джарджонэ (Giorgio Barbarelli da Castelfranco, Giorgione; 1476/1477 — 1510) — італьянскі мастак, прадстаўнік венецыянскай школы жывапісу, адзін з найвялікшых майстроў Высокага Адраджэння. Карціна “Вясковы канцэрт” часам прыпісваецца Тыцыяну ці сумеснай працы Джарджонэ і Тыцыяна.

23. “Суцешыць сябе маўчаннем” — адсылка да радка з верша ангельскага паэта Роберта Браўнінга (Robert Browning, 1812—1889) “Яшчэ адно слова” (One Word More), напісанага як эпілог да “Мужчын і жанчын”. Дакладна радок можна перакласці так: “Дзе суцешу я сябе маўчаннем” (“Where I hush and bless myself with silence”).

24. Алджэрнан Чарлз Суінберн (Algernon Charles Swinburne, 1837—1909) — ангельскі паэт з кола прэрафаэлітаў і дэкадэнтаў. Лічыўся адным з самых значных паэтаў свайго часу.