Гульня ў гендар, або Чаму качкі размаўляюць на лавандавай мове

Кажуць, назва тэксту павінная інтрыгаваць. Спадзяюся, назва гэтага эсэ дастаткова загадкавая — калі толькі вы не заўзятая/ы сацыялінгвістка ці прадстаўнік/ца ЛГБТК, што цікавіцца пытаннямі мовы. Але пачнём з іншага, са слова: цысгендарны. У слоўніку прыстаўка цыс- тлумачыцца як "па гэты бок". Праўда, дзе той ГЭТЫ бок і чаму ён ГЭТЫ?

Усё, што тут, — блізкае, роднае і, галоўнае, зразумелае, усё, што там, — чужое, далёкае і, галоўнае, небяспечнае, часта з прычыны таго, што цьмянае. Можна называць сябе цысгендарнай, калі твой біялагічны пол супадае з тваёй гендарнай ідэнтычнасцю. Аднак што рабіць, калі разуменне ўласнай гендарнай ідэнтычнасці не супадае з тым, як яго разумее соцыум? Прасцей кажучы, калі мне не падабаецца быць той жанчынай, якой мяне хоча бачыць патрыярхат? Можа, я не магу тады называцца "жанчынай"? Можа, я тады не цыс, а транс, можа, я тады лесбійка?

— Не, я не лесбійка.

— Адкуль ты ведаеш? Ты спрабавала?

— Не.

— Тады як ты можаш ведаць?

— Хаця чакай, пару разоў мяне цалавалі дзяўчаты, але тое хутчэй палохала, чым заваблівала.

—  Раптам аднойчы ты прачнешся і ўсё будзе іначай?

— Ну так, як Грэгар Замза…

Гэты дыялог адбыўся з жанчынай, якая мела жонку і двух дзяцей, але закахалася ў мяне. Калі чалавек пачынае кахаць сваім неўратычным каханнем, каханнем-нястачай, гэта заўсёды робіцца пачаткам аддалення. Таму сястрынства, сяброўства ёсць найвялікшай каштоўнасцю для мяне. Да гэтага выпадку я думала, быццам з асобамі жаночага полу я маю нейкую гарантыю таго, што гэтага не здарыцца, што яны бачаць ува мне чалавека, а не сэксуальны аб’ект. Успамінаю дыялог з мужчынам:

— Ты калі-небудзь думаў пра тое, каб быць жанчынай?

— Так.

—  Чаму?

—  Гэта цікава ў сэксуальным плане.

Сапраўды, цікава, толькі з іншай прычыны: я заўсёды пачынаю з сацыяльнага — пра цялеснае згадваю ў канцы. Колькі ж усяго тут намяшана: і сацыяльнага, і палітычнага, і біялагічнага.

Хаця я часам сама забываю, што я жанчына, то бок не думаю пра сябе як пра гендарна вызначаную асобу. Гэта нешта з дзяцінства. Я расла сярод жанчын, але тое былі даволі спецыфічныя (як на патрыярхатныя меркі) жанчыны, якія разлічвалі толькі на сябе і ўсё рабілі самі. Тыя нешматлікія мужчыны, што з'яўляліся на краявідах маёй сям'і, бачыліся мне абсалютна непатрэбнымі, нейкай раскошай, якая адбірала час, нервы, здароўе і шчасце. Але кожны раз як я забываюся, што я — жанчына, маё грамадства заўсёды радае нагадаць мне пра гэта, як і пра тое, што я магу рабіць, павінная рабіць або нават хачу рабіць. Джудыт Батлер, разважаючы пра гомасэксуальнасць, прыгадвае, што калі ёй было 14, яна падазравала, што ёсць слова, якое апісвае ейныя пачуцці, аднак калі слова "лесбійка" прыйшло да яе, гэта быў сумны момант, бо разам са словам прыйшла і стыгматызацыя. Тое самае адчувала я, калі мне казалі "дзяўчына" ці што я — будучая "жанчына": набор прыкмет, які цягнуўся за гэтымі словамі, не задавальняў мяне. Гэтак жа як і Батлер, якая адчувала, быццам мусіць змагацца са словам "лесбійка", каб не стаць той, што канструюецца ім, я адчувала, што мушу супрацьстаяць слову "жанчына".

Тэма негетэранарматыўнай ідэнтычнасці ў літаратуры зацікавіла мяне, калі я спрабавала зразумець, як гэта — быць па той бок — і ці можна быць недзе пасярэдзіне, ці можна балансаваць не выбіраючы. З выбарам у мяне заўсёды было кепска, я заміраю як трусік перад драпежнікам, калі паўстае неабходнасць выбіраць. На адным полюсе — жанчына, на іншым — мужчына. Але чаму яны павінныя быць дыскрэтнымі велічынямі, што калі мысліць гендар як кантынуум?

У літаратуры гульня ў гендар для аўтарак і аўтараў часта выяўляецца ў выбары псеўданіма. Не сакрэт, што аўтаркі бралі сабе мужчынскія псеўданімы, каб пазбегнуць асуджэння ці "ўзвысіцца" ў вачах крытыкі. Алаіза Пашкевіч апроч самага вядомага Цётка мела псеўданімы Мацей Крапіўка, Гаўрыла з Полацка, Банадысь Асака, Тымчасовы і інш. Мэры Эн Эванс пісала пад псеўданімам Джордж Эліят, Зінаіда Гіпіус — пад псеўданімам Антон Крайні, Антон Кірша. Бывае, і мужчыны бяруць жаночыя псеўданімы. Напрыклад, Максім Багдановіч падпісваўся ў яраслаўскім друку як Екатерина Февралёва, а Змітрок Бядуля — як Марыля (імем жонкі)[1].  

У сваёй кнізе "Ярасць" Хасэ Луіс дэ Вільялонгаапісвае размову губернатара Гранады Хасэ Вальдэса Гусмана з Лоркам, якога прывялі для сведчання, а ў выніку расстралялі. Губернатар кажа яму: "Я аддаю перавагу непісьменнаму працоўнаму, які падымае кулак на барыкадзе, інтэлектуалу, які нараджае сваю кнігу, замкнуўшыся ў кабінеце. Першага я расстрэльваю з павагай, другога — з непахісным задавальненнем". Страх таго, што зразумелае і ўстойлівае грамадства, дзе жыве і функцыянуе індывід, можа ўраз разваліцца, прыводзіць да жадання вярнуць сабе кантроль над сітуацыяй, што часта выліваецца ў фізічнае вынішчэнне таго, што палохае. Забараніць, знішчыць прасцей, танней і хутчэй, чым пачынаць працу над вывучэннем і набліжэннем. Лорка не ўпісваўся ў карціну маскуліннасці губернатара.

Квір-даследаванні ўжо даўно ўключаныя ва ўніверсітэцкія курсы на Захадзе, і свет не разваліўся праз гэта і не патануў у распусце. Гамафобныя выказванні людзей часта тычацца нейкіх абстрактных і незнаёмых асобаў або краін у цэлым, аднак варта падысці бліжэй, пабачыць у гэтым абстрактным такога ж чалавека, як ты, якому цікава тое, што і табе, — нянавісць знікае і знікае страх. Такі выпадак добра паказаны ў расійскім серыяле "Інтэрны", дзе непрымірымы гамафоб Лабанаў вымушаны лячыць трансгендарнага пацыента. Яму брыдка, што мужчына перарабіў сябе ў жанчыну, і ён адмаўляецца быць ягоным доктарам. З часам, аднак, Лабанаў адкрывае іншы бок пацыента, даведваецца, што той любіць футбол, піва і рыбку, і вось яны ўжо разам заўзеюць за футбольную каманду, чокаючыся бутэлькамі піва, седзячы на шпітальнай кушэтцы. Эмпатыя — свайго роду наратыў, які дапамагае нам убачыць сябе ў іншым. Дыскрымінацыя ж антанімічная эмпатыі, "гэта навучанне не ідэнтыфікавацца з тымі, хто адрозніваецца, і вера ў тое, што адрозненні значаць усё, а агульнае чалавечае — нічога"[2].

Некаторыя тэксты і аўтары, якіх можна было б прылічыць да ЛГБТК, уключаныя і ў праграмы нашых універсітэцкіх курсаў. Праўда, чытаюцца яны іначай. Можа паўстаць натуральнае пытанне: што робіць тэкст гей-тэкстам, трансгендарным тэкстам, квір-тэкстам? Тэматыка? Асоба самога/ой аўтара/кі? Выбар лексікі? Сінтаксіс? Што б вы ні адказалі, усё будзе слушным. Гэта як у перакладзе: не можа быць  адзіна правільнага варыянту. Тэкст робіцца ЛГБТК-тэкстам, посткаланіяльным ці любым іншым менавіта праз оптыку, якая прыкладаецца падчас ягонага прачытання. Вызначальным падаецца адвербіяльнае пытанне "як чытаць", што выводзіць інтэрпрэтацыю на першы план. І калі чытаць тэксты (любыя тэксты) у кантэксце гісторыі ЛГБТК, можна заўважыць нешта іншае, нам могуць адкрыцца новыя сэнсы і інтэрпрэтацыі. "Арланда" — ці думаў хто ў беларускім універсітэце, што ўключае ў праграму першы транс-твор на ангельскай мове? Або п’еса “Трамвай жадання”, дзе тэму гомасэксуальнасці можна разглядаць як ледзь не асноўную, а ягоны аўтар, Тэнесі Ўільямс, аддаваў перавагу мужчынскай кампаніі.

Эвалюцыя самой тэрміналогіі, якая апісвае адпаведную літаратуру, сведчыць пра значнасць намінацыі: спачатку гэта была gay literatture, потым — gay and lesbian, потым — GLB, GLBT, LGBT, LGBTQ[3]. Сама няпростасць праблемы, яе вызначэння дае зразумець, чаму некаторыя тэксты можна класіфікаваць як тэксты ЛГБТК.

Цэтлікі, куды ж без іх. Наш мозг іначай не спраўляецца, мы хочам усё раскласці па палічках, падпісаць, расставіць у неабходным парадку, і як толькі на гарызонце з’яўляецца новы і не вядомы нам звер, мы адразу ж хапаемся за даведнікі і энцыклапедыі. Аднак глядзіце, як цудоўна я здымаю з сябе адказнасць, ужываючы займеннік першай асобы множнага ліку. Так прасцей пачувацца легітымнай, я ўключыла вас у свой тэкст, зрабіла сваімі аднадумцамі. Эх, мова-мова…

Лічыцца, што любунджа ўзнікла пры канцы існавання Атаманскай імперыі, у пачатку ХХ ст. (хаця ёсць звесткі, што і значна раней — у XVII—XVIII стст.). Мова развівалася ў культурнай сумесі тагачаснага Стамбула, таму там шмат элементаў з грэцкай, арабскай, цыганскай і іншых моваў. Любунджа выкарыстоўвалася пераважна трансгендарнымі жанчынамі і прастытуткамі, калі ім даводзілася размаўляць пра сваю працу ў прысутнасці кліента або паліцыі. Напрыклад, слова kürdan па-турэцку значыць "зубачыстка", але ў любунджы гэта "кліент, у якога мала грошай", або "малы памер чэлеса". Слова putka пазычанае з балгарскай, дзе яно значыць "вагіна" (вульгарызм). Сёння турэцкая жанчына-драматург Эбру Ніхан Чэлкан выкарыстоўвае любунджу, напрыклад, у сваіх п'есах і ў паўсядзённасці: "З аднаго боку, я проста хачу распаўсюджваць любунджу, з іншага — я лічу, што гэта падагравае нашу фантазію, калі дамінантныя мовы крыху мяшаюцца. Акрамя сказаў на любунджы я таксама спрабую ствараць фразы, дзе сустракаюцца словы з турэцкай, курдскай, арабскай, нямецкай і іншых моваў"[4]. Згодна з даследчым цэнтрам Pew, у 2013 г. 78% насельніцтва Турцыі адмаўлялі гомасэксуальнасць, хаця яшчэ да распаду Атаманскай імперыі ў хамаме хлопчыкі-тэлакі не толькі мылі кліентаў, але і прадстаўлялі сэксуальныя паслугі. У Англіі да XVII ст. у тэатры маглі граць толькі мужчыны, прыстойныя жанчыны ў часы Шэкспіра ў тэатр не хадзілі наогул, сёння сітуацыя адваротная. Часта, чытаючы той ці іншы тэкст, мы забываем пра ўмовы, у якіх гэты тэкст ствараўся. Безумоўна, класіка вышэйшая за час, але зірнём на Сапфо. "Указваючы на публічны характар старажытнагрэцкага грамадства, з ягонымі кланавымі схільнасцямі, бясконцымі раўндамі спартыўных гульняў і мастацкіх спаборніцтваў, ягоным перапоўненым календаром грамадзянскіх і рэлігійных святаў, даследчыкі творчасці Сапфо задаюцца пытаннем, ці існавала "асабістая" паэзія, як мы разумеем яе сёння, нават для кагосьці накшталт Сапфо. Ці можна быць упэўненай, што гэта былі яе ўласныя пачуцці. Што такое "асоба" ў такім групавым грамадстве, як старажытная Грэцыя?”[5] Тэкстаў знакамітай паэткі захавалася вельмі мала, і звесткі пра тое, як яна жыла і якой асобай была, супярэчлівыя і шмат у чым недакладныя. Напрыклад, калі старажытныя грэкі чулі слова "лесбійка", яны думалі пра "мінет", а не пра каханне паміж жанчынамі, як мы сёння. Дзеяслоў lesbiazein — "дзейнічаць як нехта з Лесбаса" — значыў "рабіць феляцыю": лічылася, што жыхары гэтай выспы былі да гэтага асабліва здольныя[6].

Для такіх моваў, як любунджа, амерыканскія лінгвісты прапанавалі зборную назву "лавандавыя мовы" (па асацыяцыі з колерам, які пэўны час да прыходу "вясёлкі" лічыўся сімвалам ЛГБТК-супольнасці). Іншым прыкладам лавандавых моваў выступае палары, якая атрымала папулярнасць у Брытаніі ў 1960-х гг, калі "Бі-Бі-Сі" выпусціла радыёшоў “Round the Horne”. Аднак яно рассакрэціла тайную мову, і яе выкарыстанне зрабілася немагчымым: цяпер кожны мог зразумець, што мелася на ўвазе, калі казалі "Bona to vada your dolly old eek" ("Рады бачыць твой мілы тварык"), "fantabulosa" ("чароўны"), "allies" ("ногі"); "sharda" ("шкада"). Да таго ж у 1967 г. адбылася дэкрыміналізацыя гомасэксуальнасці ў Брытаніі. У Францыі асобнай лавандавай мовы не фіксуецца, аднак прысутнічаюць слэнгавыя словы: yag (gay наадварот) — "гомасэксуалы, якія не ўзаемадзейнічаюць з гей-культурай";  étoile d’or ("залатая зорка") — "лесбіянка без сэксуальнага досведу з мужчынамі". З беларускай мовы можна прыгадаць "лізух" (так менавалі лесбіек) або "качак" (так геі называлі іншых геяў)[7]. Дарэчы, у лацінскай Амерыцы pato ("качка") ужываецца з тым жа значэннем. Сярод іншых лавандавых моваў можна згадаць кальярда (Грэцыя), гэйл (паўночная Афрыка), свардспік (Філіпіны). Вядома, гэта не мовы ў навуковым разуменні, хутчэй сацыялекты.

Некаторыя актывісты ўказваюць на тое, што мэйнстрымныя слэнгавыя выразы былі пазычаныя з моваў ЛГБТК, дзе яны асіміляваліся і страцілі сваю "падрыўную" ролю. Аднак некаторыя лічаць, што гэта, наадварот, робіць ЛГБТК-культуру і яе прадстаўнікоў больш бачнымі. Славой Жыжак напэўна назваў бы гэта "дэмакратычнай здрадай", калі ты робішся часткай сістэмы і хочаш яе трошкі палепшыць. Капіталізм з радасцю заўважае і гэтую субкультуру, ён інкарпаруе любую ідэалогію для сваіх мэтаў, каб канвертаваць яе ў тавар, які можна будзе прапаноўваць на рынку. Так, на адным сайце, дзе прадаюць вырабы з ЛГБТК-сімволікай, пазначана: "100% ЛГБТК-дызайн".

На ўсё тым жа сайце, дзе прыведзеныя тэкстыльныя вырабы з прынтамі для ЛГБТК, кідаецца асіметрыя слоўніка для геяў і лесбіек, як па колькасці прадстаўленых моваў, так і па напоўненасці кожнай мовы. Не навіна, што на лесбійскія сувязі мала звяртаюць увагі, у порнаіндустрыі яны могуць нават спажывацца мэйнстрымам, чаго не адбываецца з гей-порна. Магчыма, гэта звязана з тым, што мужчынская гомасэксуальнасць "бліжэйшая" да ўлады, пабудаванай на маскуліннасці, якой, у сваю чаргу, неабходны "вораг". "Жаданне дэманізаваць чужых заснаванае на анталагічнай няўпэўненасці ў сваіх". Калі ўспомніць, як з’яўляецца катэгорыя, робіцца зразумелым, для чаго неабходная апазіцыя. Без яе катэгорыі не адбудзецца. Прывяду прыклад з лінгвістыкі: каб была катэгорыя ліку, трэба, каб у мове былі адзіночны і множны лік (ці любы іншы), важна, каб нешта супрацьстаяла нечаму — тады з’яўляецца катэгорыя. Шмат што ў культуры пабудаванае на бінарнай апазіцыі, якая часта цягне за сабой ацэначнасць і іерархію, дзе адно маркіруецца як станоўчае, а іншае — як адмоўнае.

Квір-літаратура — не пра сэксуальныя вычварэнні, як і фемінісцкая літаратура — не пра нянавісць да мужчын. Сучасная якасная літаратура не можа не быць квір/фемінісцкай/постарыенталісцкай і г.д. з той прычыны, што ідэнтычнасць у сённяшніх умовах далёкая ад застылай формы спечанага перніка, як бы гэтага ні хацелася. Разгляд жа такіх тэмаў ускрывае траўмы грамадства і вучыць гаварыць пра іх.  Як трапна заўважае Х. Фергюсан, "у постмадэрнісцкім свеце ўсе адрозненні робяцца цякучымі, межы раствараюцца, і ўсё можа з тым жа поспехам аказацца сваёй супрацьлегласцю; іронія ператвараецца ў пастаяннае пачуццё, бо любая рэч можа выявіцца нечым іншым, хоць само адрозненне ніколі не бывае фундаментальным або радыкальным"[8]. Праблема не ў тым, што існуюць нейкія іншыя людзі з "нездаровай" арыентацыяй і іх "нездаровай" літаратурай, а ў тым, што яны высвечваюць для гетэранарматыўнасці яе няўстойлівасць, яе цякучую (паводле З. Баўмана) ідэнтычнасць, якая актуалізуе страх, калі кожны/ая можа прачнуцца качкай і загаварыць на лавандавай мове.