Наймудрэйшы чалавек, якога я ведаў у сваім жыцці, не ўмеў ні чытаць, ні пісаць. А чацвертай гадзіне, калі світанне, абяцаючы новы дзень, толькі мігцела над французскімі землямі, ён уставаў з сенніка і выводзіў пасвіцца ў поле паўтузіна свінняў, з чыйго прыплоду яны з жонкаю і карміліся. Бацькі маёй маці жылі з невялікай гаспадаркі — гадавалі парсюкоў, якіх потым прадавалі суседзям у вёсцы Азіньяга, правінцыя Рыбатэжу. Звалі маіх дзядулю і бабулю Жэроніму Мэлрынью і Жузэфа Кайшынья, і абодва былі непісьменныя. Зімовымі начамі, калі мароз мацнеў так, што ледзянела ў збанах вада, яны забіралі найслабейшых парасят з хлява да сябе ў ложак. Пад тоўстымі коўдрамі чалавечае цяпло ратавала жывёлін ад замярзання і смерці. Старыя былі добрымі людзьмі, але рабілі гэта не са спагадлівасці: яны клапаціліся, без сантыментаў і патэтыкі, пра свой надзённы хлеб, што натуральна для тых, хто, каб выжыць, прывык думаць толькі пра самае неабходнае. Шмат разоў я дапамагаў дзеду Жэроніму на полі, шмат разоў капаў зямлю ў гародзе, калоў дровы для вогнішча, насіў ваду з агульнага калодзежа, якую даставаў, круцячы вялікае жалезнае кола. Употайкі ад вартаўнікоў на збожжавых палях, узброіўшыся граблямі, дзяругай і вяроўкай, шмат разоў хадзіў з бабуляй збіраць на іржышчы салому на подсціл скаціне. А зрэдку, у цёплыя летнія ночы пасля вячэры, дзядуля казаў мне: “Жузэ, сёння мы з табой будзем начаваць пад Смакоўніцай”. У нас было тры смакоўніцы, але ўсе ў сям’і ведалі, пра якую гаворка, таму што яна была самая вялікая, самая старая, таму што расла тут адвеку. Такая вось антанамазія (толькі праз шмат гадоў пачуў я гэтае “вучонае” слова і даведаўся, што яно значыць). Пасярод начной цішы праз галіны дрэва на мяне з вышыні глядзела зорка, потым павольна хавалася за лісцем, і я пераводзіў позірк туды, дзе, як ціхая рачная плынь, пад купалам неба паўставала ясная, зіхоткая “дарога Святога Якава”, як тады ў вёсцы яшчэ называлі Млечны Шлях. Пакуль не прыходзіў сон, ноч засялялі гісторыі і выпадкі з жыцця, пра якія расказваў дзядуля. Легенды, прывіды, цуды, даўнія смерці, бойкі з палкамі і камянямі, словы продкаў — гэты нястомны шматгалосы гоман успамінаў не даваў мне заснуць і ў той жа час ціхамірна закалыхваў. Я ніколі не ведаў, змаўкаў дзядуля, убачыўшы, што я заснуў, ці працягваў гаварыць, каб не пакідаць без адказу пытанне “А што потым?”, якое я заўжды задаваў яму падчас найдаўжэйшых паўзаў, якія дзядуля разважліва ўстаўляў у аповеды. Можа, ён паўтараў гісторыі самому сабе, каб не забыць іх або ўзбагаціць новымі прыгодамі. Не трэба і казаць, што тады дзед Жэроніму быў для мяне захавальнікам усёй адвечнай мудрасці. Калі на світанні мяне абуджалі птушыныя спевы, яго ўжо не было побач — ён сыходзіў у поле са сваімі свіннямі, пакінуўшы мяне спаць. Я ўставаў, згортваў коўдру і басанож (у вёсцы я хадзіў без абутку да чатырнаццаці гадоў), з саломінкамі ў валасах, праходзіў праз гарод, мінаючы хлеў, да хаты. Бабуля, якая ўставала яшчэ раней за дзеда, ставіла перада мной вялікі кубак з каваю й накрышанымі туды кавалкамі хлеба і пыталася, ці добра я спаў. Калі я пераказваў які-небудзь кепскі сон, навеяны дзедавымі аповедамі, яна заўсёды мяне супакойвала: “Забудзь пра гэта, не трэба верыць снам”. У той час мне здавалася, што бабуля, нягледзячы на сваю мудрасць, не сягала вышыняў дзеда, які, лежачы пад смакоўніцай са сваім унукам Жузэ, мог рухаць увесь Сусвет двума словамі. Толькі праз шмат гадоў, калі дзядуля ўжо сышоў у іншы свет, а я стаў дарослым, я зразумеў, што якраз бабуля ў сны верыла. Нічым іншым не патлумачыць таго, што аднойчы ўначы яна, седзячы ля дзвярэй беднай хаты, у якой жыла адна, і пазіраючы на вялікія і маленькія зоры над галавой, сказала: “Свет такі прыгожы, як жа шкада паміраць”. Яна не сказала “страшна паміраць”, яна сказала “шкада”, быццам яе жыццё, поўнае бясконцай цяжкай працы, атрымала ў той момант, амаль перад самым канцом, літасць найвышэйшага апошняга развітання, суцешыўшыся навакольнаю прыгажосцю. Яна сядзела ля дзвярэй хаты, падобнай да якой я не магу ўявіць у цэлым свеце, бо ў ёй жылі людзі, які бралі ў ложак парасят, быццам уласных дзяцей, людзі, якім шкада было расставацца з жыццём, таму што свет быў прыгожы, людзі як мой дзед Жэроніму, пастух і казачнік, які, прадчуваючы блізкую смерць, ішоў развітацца з дрэвамі ў двары, абдымаючы кожнае і плачучы, бо ведаў, што больш ніколі іх не ўбачыць.
Праз шмат гадоў, упершыню пішучы пра дзеда Жэроніму і бабулю Жузэфу (я не згадаў яшчэ, што ўсе, хто ведаў яе ў маладыя гады, казалі пра яе надзвычайную прыгажосць), я ўсвядоміў, што ператвараю звычайных людзей у літаратурных герояў і што гэта, напэўна, дапамагае іх не забыць, зноў і зноў малюючы іх твары зменлівым алоўкам памяці, расфарбоўваючы і асвятляючы манатоннасць нуднай і задушлівай штодзённасці, быццам хтосьці стварае паўзверх пераменлівай карты ўспамінаў звышнатуральную нерэальнасць краю, дзе вырашыў правесці жыццё. Тыя ж пачуцці змусілі мяне, прыгадваючы дзівосны і таямнічы вобраз майго прадзеда-бербера, апісаць стары фотаздымак маіх бацькоў (якому ўжо гадоў 80) прыкладна так: “Яны стаяць, маладыя й прыгожыя, тварамі да фатографа, і глядзяць з урачыстай сур’ёзнасцю, нібыта баючыся камеры, чый аб’ектыў зараз спыніць імгненне, якога яны больш ніколі не ўбачаць, бо гэты дзень няўмольна зменіцца іншым… Маці абапіраецца правым локцем на высокую калону і трымае кветку ў апушчанай левай руцэ. Бацька абняў маці рукою, і яго мазолістая далонь выглядвае з-за яе пляча, нібы крыло. Абодвум няёмка ступаць на ўзорысты дыван. На шырме, што служыць партрэту штучным фонам, — вялізныя нязграбныя выявы неакласічных будынкаў”. І ў канцы: “Прыйдзе час, калі я раскажу пра гэта, і нікога, апроч мяне, гэта не датычыць. Прадзед-бербер з Паўночнай Афрыкі, дзед-свінапас, неймаверна прыгожая бабуля, сур’ёзныя і мілыя бацькі, кветка на партрэце… якая яшчэ генеалогія мне патрэбная? Ці можна знайсці лепшае дрэва, каб да яго прытуліцца?”
Я напісаў гэтыя словы амаль трыццаць гадоў таму з адзінай мэтай — аднавіць і захаваць імгненні жыцця людзей, дзякуючы якім я існую, і думаў, што больш нічога не трэба тлумачыць, каб было зразумела, адкуль я ўзяўся, з чаго скроены і чаму стаў тым, кім ёсць. Але я памыляўся: біялогія не вызначае ўсяго, а што да генетыкі, то вельмі таямнічымі мусілі быць яе шляхі, калі пралеглі так шырока. Маё генеалагічнае дрэва (даруйце мне саманадзейнасць, бо плод таго дрэва нікчэмны) пазбаўленае не толькі галінаў, якія час і жыццёвыя буры адарвалі ад камля, але і таго, хто дапамог бы караням сягнуць самых глыбіняў, дадаць смаку пладам, зрабіць багацейшай і пышнейшай крону, каб стала яна прытулкам для пералётных птушак і абаронцай іх гнёздаў. Так, малюючы сваіх бацькоў і іхных продкаў літаратурнымі фарбамі, ператвараючы іх са звычайных людзей з плоці і крыві ў персанажаў, што наноў, а потым ужо іначай будавалі маё жыццё, я несвядома пракладаў дарогу, па якой потым будучыя персанажы, ужо цалкам кніжныя, прыносілі мне матэрыялы і інструменты, што ўрэшце зрабілі з мяне — на дабро ці на ліха, з набыткам ці стратаю, з недахопам ці лішкам — таго, у кім я сёння пазнаю сябе, стваральніка гэтых персанажаў і іхнае стварэнне. Можна нават сказаць, што літара за літарай, слова за словам, старонка за старонкай, кніга за кнігай я пасяляў у сабе створаных мной герояў. Думаю, без іх я не стаў бы тым, кім ёсць цяпер, без іх маё жыццё, напэўна, не было б чымсьці большым за невыразны эскіз, застаўшыся толькі абяцаннем, як многія іншыя абяцанні, што не здолелі ператварыцца ў большае, існаваннем чалавека, які, здаецца, зрабіўся б нечым, але не здолеў.
Цяпер я ясна бачу сваіх настаўнікаў — тых, хто вучыў мяне цяжкай працы быцця, дзясяткі герояў з раманаў і п’есаў, якія ўрачыста праходзяць перад вачыма, мужчыны і жанчыны, створаныя з паперы і атраманту, людзі, якімі я, здавалася, кіраваў як хацеў і якія слухаліся маёй аўтарскай волі, як лялькі, чые дзеянні ўплывалі на мяне не больш, чым нацяжэнне нітак, з дапамогай якіх я імі рухаў. Першым сярод гэтых настаўнікаў быў, безумоўна, пасрэдны мастак-партрэтыст, якога я абазначыў адной літарай Х., герой гісторыі, якую можна лічыць падвойнай ініцыялізацыяй (ягонай, але ў пэўным сэнсе і маёй), пад назвай “Падручнік жывапісу і каліграфіі”. Гэты герой навучыў мяне простаму мастацтву бачыць і прызнаваць, не шкадуючы і не наракаючы, маю ўласную абмежаванасць: не могучы і не імкнучыся шукаць шчасця за межамі сваёй маленькай дзялянкі, я мог толькі капаць углыб, да каранёў — сваіх, а яшчэ каранёў свету, калі мне будзе дазволеная такая непамерная амбітнасць. Зразумела, што не мне ацэньваць плённасць гэтых высілкаў, але відавочна, што ўся мая праца дасёння падпарадкаваная гэтаму прынцыпу і гэтай мэце.
А потым прыйшла чарга мужчын і жанчын з Алентэжу, гэтага брацтва асуджаных на зямлю, да якога належалі дзед Жэроніму і бабка Жузэфа, простыя сяляне, вымушаныя аддаваць моц сваіх рук за такую плату і ўмовы працы, якія іначай, чым ганебнымі, назваць немагчыма. Яны за драбніцу аддавалі тое, што мы, істоты высокаадукаваныя і цывілізаваныя, любім называць (у залежнасці ад выпадку) найкаштоўнейшым, святым ці велічным. Так, прыйшла чарга простых людзей, падманутых Царквою, што падзяліла ўладу і прыбыткі ад яе з дзяржавай і латыфундыстамі, людзей, за якімі пастаянна назірала паліцыя, людзей, якія часта рабіліся нявіннымі ахвярамі так званага “правасуддзя”. Лёсы трох пакаленняў сялянскай сям’і Маў-Тэмпу — ад пачатку стагоддзя да красавіцкай рэвалюцыі 1974 году, якая зрынула дыктатуру, — прасочваюцца ў рамане, якому я даў назву “Падняўшыся з зямлі”. І гэтыя мужчыны й жанчыны, што падняліся з зямлі, спачатку рэальныя, потым кніжныя, навучылі мяне быць цярплівым і давяраць часу, таму часу, што адначасова стварае і разбурае нас, каб потым ізноў стварыць і знішчыць. Я толькі не ўпэўнены, што напоўніцу засвоіў рысу, якая дзякуючы цяжкім выпрабаванням зрабілася цнотаю гэтых людзей, — прыродную стойкасць у сутыкненнях з жыццём. Аднак тое, што гэты ўрок і цяпер, праз дваццаць гадоў, мая памяць ашчадна захоўвае, што кожны дзень я адчуваю ў душы яго пастаянную прысутнасць, значыць, што ў мяне яшчэ ёсць надзея стаць вартым узораў велічнай годнасці, бачаных на неабсяжных раўнінах Алентэжу. Час пакажа.
А якія ўрокі я мог атрымаць ад партугальца, які жыў у XVI стагоддзі і апеў славу, крушэнні і расчараванні Айчыны ў “Лузіядах”, які быў абсалютным паэтычным геніем, найвялікшым у нашай літаратуры, як бы гэта ні засмучала Фэрнанду Пэсоа, які абвясціў сябе “звыш-Камоэншам”? Ніводнага ўроку, які быў бы мне “па памеры”, я б не здолеў вывучыць, акрамя самага простага, што мог мне прапанаваць чалавек Луіш Важ дэ Камоэнш у яго найвышэйшым гуманізме, — напрыклад, уроку гордай пакорлівасці творцы, які грукаецца ва ўсе дзверы ў пошуках таго, хто б пагадзіўся надрукаваць кнігу, якую ён напісаў, пакутуючы ад пагарды прыроджаных невукаў, паблажлівай абыякавасці караля і яго ўладнага атачэння, ад кпінаў, з якімі гэты свет заўсёды прымаў паэтаў, летуценнікаў і вар’ятаў. Прынамсі аднойчы ў жыцці ўсе пісьменнікі былі ці будуць Луішамі дэ Камоэншамі, нават калі яшчэ не напісалі “Над рэкамі…” Вось гэтага хворага чалавека, які вяртаецца бедняком з Індыі, куды большасць імкнулася толькі дзеля ўзбагачэння, вяртаецца да вяльможаў і цэнзараў Святой Інквізіцыі, мінулых каханак і расчараванняў заўчаснай старасці, да болю стварэння і радасці нараджэння твора, гэтага жаўнера, сляпога на адно вока, з прыгнечанай душой, гэтага няшчаснага спакусніка, які больш ніколі не здолее ўсхваляваць прыдворных дам, — менавіта яго я ажывіў на сцэне ў п’есе “Што мне рабіць з гэтай кнігай?”, у канцы якой гучыць іншае пытанне, тое, якое насамрэч мае значэнне, тое, на якое мы ніколі не будзем ведаць дакладнага адказу: “Што вы зробіце з гэтай кнігай?” Гордая пакорлівасць — несці пад пахай шэдэўр і быць несправядліва адрынутым гэтым светам. Гордая і ўпартая пакорлівасць — хацець ведаць, чаго вартыя кнігі, якія мы пішам сёння, а значыць, сумнявацца, што ў нас яшчэ будуць (як доўга?) прычыны для самазаспакаення, чужыя ці нашыя ўласныя. Ніхто так сябе не падманвае, як той, хто пагаджаецца, каб яго падманвалі...
А вось набліжаюцца мужчына, што пакінуў сваю левую руку на вайне, і жанчына, якая прыйшла ў гэты свет з містычным дарам бачыць тое, што адбываецца ў людзей пад скурай. Яго завуць Бальтазар Матэўш па мянушцы Сем Сонцаў, а яе ведаюць пад імем Блімунда і мянушкай Сем Месяцаў, якую яна атрымала пазней, бо напісана, што дзе б ні было Сонца, там павінен быць Месяц, і што толькі праз іх гарманічнае суіснаванне — і каханне — жыццё на зямлі стане магчымым. Набліжаецца таксама езуіт Барталамэу, які вынайшаў машыну, здольную падняцца ў неба, выкарыстоўваючы ў якасці гаручага адну толькі чалавечую волю, тую, што, як кажуць, можа ўсё, але якая не змагла, ці не ўмела, ці не хацела да гэтай пары быць сонцам і месяцам простай дабрыні ці яшчэ больш простай павагі. Тры партугальскія вар’яты, што жылі ў XVIII стагоддзі — у эпоху і ў краіне, дзе квітнелі падазрэнні і вогнішчы Інквізіцыі, дзе пыхлівасць і манія велічы аднаго караля ўзвялі кляштар, палац і сабор, якія мусілі ўразіць увесь свет, мяркуючы, што свету хопіць вачэй, каб разгледзець Партугалію, як Блімунда была здольная бачыць таемнае… І таксама набліжаецца натоўп мільярдаў і мільярдаў мужчын з бруднымі мазолістымі рукамі, знямоглых ад шматгадовага рыштавання, камень за каменем, па ланцужку, дасканалых муроў кляштара, вялізных залаў палаца, калонаў і пілястраў, лёгкіх, як паветра, вежаў званіцы, саборнага купала, што лунае над пустэчай. Гукі, якія мы чуем, — гэта гукі клавесіна Даменіка Скарлаці, які не ведае, смяяцца яму ці плакаць… Гэта гісторыя “Успамінаў пра кляштар”, кнігі, у якой аўтар-вучань, дзякуючы таму, чаму яго вучылі з даўніх часоў дзед Жэроніму і бабка Жузэфа, ужо здолеў напісаць словы, не пазбаўленыя пэўнай паэтычнасці: “Акрамя гаворак жанчын менавіта мары ўтрымліваюць свет на яго арбіце. Але менавіта дзякуючы марам свет атрымлівае карону з месяцаў, таму неба — гэта водсвет таго, што адбываецца ў чалавечых галовах, калі не сказаць, што галава людзей і ёсць самім небам, адзіным небам”. Хай будзе так.
Сёе-тое з паэзіі падлетак узяў з падручнікаў, калі вучыўся прафесіі, у якой працаваў у пачатку сваёй дарогі, — слесара-механіка. Былі ў яго таксама добрыя настаўнікі паэтычнага мастацтва падчас доўгіх вечароў, якія ён бавіў у грамадскіх бібліятэках, наўздагад чытаючы тое, што сам знаходзіў у кнігах ці каталогах, без таго, хто б мог накіраваць ці парадзіць, з тым жа стваральным здзіўленнем мараплаўца, які вынаходзіць кожны край, што адкрывае. Але менавіта ў бібліятэцы прамысловай вучэльні пачаўся пісацца “Год смерці Рыкарду Рэйша”. Тамсама знайшоў юнак (а было яму тады сямнаццаць) часопіс — “Афіны” была яго назва — з вершамі, падпісанымі гэтым імем. І вучань, такі дрэнны знаўца літаратурнай мясцовасці сваёй краіны, падумаў, што ў Партугаліі ёсць паэт Рыкарду Рэйш. Аднак даволі хутка ён даведаўся, што сапраўдным аўтарам быў нехта Фэрнанду Нагейра Пэсоа, які падпісваў свае вершы імёнамі няісных паэтаў, што нарадзіліся ў яго галаве і якіх ён называў гетэронімамі — словам, якое не значылася ў тагачасных слоўніках, таму, каб даведацца яго значэнне, вучню давялося шмат папрацаваць. Ён вывучыў на памяць шмат вершаў Рыкарду Рэйша, але, нягледзячы на сваю маладосць і невуцтва, не змог пакорліва прыняць тое, што гэты ўзвышаны дух мог нарадзіць і такі бязлітасны верш: “Мудры той чалавек, які свет адно сузірае”. Прайшло шмат гадоў, і вучань, ужо сівы і трохі мудрэйшы за сваю асабістую мудрасць, насмеліўся напісаць раман, каб паказаць аўтару “Одаў” свет у 1936 годзе, калі па маёй волі ён жыў свае апошнія дні: акупацыя нацыстамі Рэйнскай вобласці, вайна Франка супраць Гішпанскай рэспублікі, заснаванне Салазарам Партугальскага легіёна. Я быццам казаў яму: “Вось ён, свет, мой паэта светлай горычы і тонкага сумневу. Цешся, весяліся, сузірай, калі бяздзейнасць і ёсць тваёй мудрасцю”.
“Год смерці Рыкарду Рэйша” заканчваецца меланхалічна: “Тут, дзе канчаецца акіян і чакае зямля”. Больш не адкрые Партугалія нязведаных краёў, ёй застаецца адзін лёс — бясконцае чаканне невядомай будучыні; традыцыйныя фаду, нязменная туга і, можа, штосьці яшчэ… Так вучань уявіў, што яшчэ ёсць магчымасць спусціць караблі на ваду, напрыклад, зрушыць саму зямлю, каб яна паплыла ў адкрытае мора. Як імгненная рэакцыя, калектыўная крыўда партугальскага народа (больш дакладна было б сказаць, мая асабістая крыўда) на гістарычную пагарду Еўропы ўзнік раман “Каменны плыт”, у якім увесь Іберыйскі паўвостраў аддзяліўся ад еўрапейскага кантынента і стаў вялікай плывучай выспай, што накіроўваецца, без вёслаў, парусоў, вінтоў, на поўдзень свету, “бязладная сумесь камянёў і зямлі, з гарадамі, вёскамі, рэкамі, лясамі, фабрыкамі, глухім зараснікам, палямі і сенажацямі, з людзьмі і жывёламі”, па дарозе да новай утопіі, на сустрэчу з культурай па іншы бок Атлантыкі, кідаючы выклік — да таго я адважыўся ў сваіх задумах — задушліваму панаванню ў гэтым краі Злучаных Штатаў Паўночнай Амерыкі. Падвойны ідэалізм мог бы ўбачыць у гэтым палітычным фантастычным рамане больш высакародную і гуманную метафару: Еўропа — уся Еўропа — павінная будзе зрушыцца на поўдзень, каб, кампенсуючы свой каланіяльны паглум, мінулы і цяперашні, дапамагчы ўраўнаважыць свет. Інакш кажучы, Еўропа як увасабленне этыкі — нарэшце. Героі “Каменнага плыта” — дзве жанчыны, трое мужчын і сабака — вандруюць, не ведаючы стомы, са сваім паўвостравам па прасторах акіяна. Свет мяняецца, і яны ведаюць, што павінныя шукаць у сабе новых людзей, якімі яны стануць (не забываючы пра сабаку, які не падобны да іншых сабак). Гэтага ім хопіць.
Вучань тут успомніў, што калісьці рэдагаваў тэксты і што калі ў “Каменным плыце” ён выступіў як рэдактар будучыні, то не зашкодзіла б трохі выправіць і мінулае, вынайшаўшы раман пад назвай “Гісторыя аблогі Лісабона”, у якім карэктар, правячы кнігу пад тым жа загалоўкам, але менавіта гістарычную, стамляецца ад таго, што Гісторыя ўсё менш і менш здольная здзіўляць, і вырашае замест аднаго “так” напісаць “не”, парушаючы непахіснасць “гістарычнай праўды”. Раймунду Сілва (імя гэтага карэктара) — чалавек просты, звычайны, які адрозніваецца ад іншых толькі сваёй перакананасцю ў тым, што ва ўсім ёсць бок бачны і нябачны і што мы нічога не можам ведаць пра штосьці, пакуль поўнасцю гэта не даследуем. Менавіта пра гэта вядзецца ў размове карэктара з гісторыкам: “Дазвольце нагадаць, што карэктары даволі добра ведаюць і жыццё, і літаратуру”. — “Мая кніга, не магу не нагадаць вам, — гістарычная”. — “Не хачу паказваць на іншыя супярэчнасці, прафесар, але, як на мяне, усё, што не жыццё, — літаратура”. — “І гісторыя таксама?” — “Перш за ўсё гісторыя, не лічыце за крыўду”. — “А жывапіс, музыка?” — “Музыка заўсёды, з самага свайго нараджэння, супраціўляецца, вагаецца, імкнецца вызваліцца ад слова, мяркую, што ад зайздрасці, але зрэшты скараецца яму”. — “А жывапіс?” — “Жывапіс — гэта не больш чым літаратура, якая ствараецца пэндзлем. — “Спадзяюся, вы памятаеце, што людзі пачалі маляваць значна раней, чым навучыліся пісаць”. — “Ведаеце выслоўе “Калі топішся, і за трэску ўхопішся”? Інакш кажучы, хто не ўмее пісаць, той фарбуе ці малюе, дзеці так і робяць”. — “Вы хочаце сказаць, што літаратура існавала яшчэ да свайго нараджэння?” — “Менавіта так, як і чалавек, перад тым як стаць чалавекам, ужо ім ёсць”. — “Мне думаецца, вы памыліліся з выбарам паклікання, гісторыкам — вось кім вы мусілі б быць”. — “Мне не стае адукацыі, прафесар, што можа просты чалавек рабіць без адукацыі, мне вельмі пашчасціла ўжо ў тым, што ў гэты свет я прыйшоў з добрай спадчыннасцю, але, так скажам, у неапрацаваным выглядзе, і пачатковая адукацыя (якая была і апошняй) не вельмі паспрыяла майму аграньванню”. — “Вы б маглі прадставіць сябе як самавук, што дасягнуў мудрасці дзякуючы годнай і ўпартай працы, тут няма чаго саромецца, раней грамадства ганарылася сваімі самавукамі”. — “Але не цяпер, прагрэс скончыў з гэтым, самавукаў цяпер не вельмі шануюць, толькі тым, хто піша вершы ды забаўляльныя апавяданні, дазволена быць самавукамі, а ў мяне ніколі не было здольнасцяў да літаратурнай дзейнасці”. — “Тады паспрабуйце сябе ў філасофіі”. — “Прафесар, у вас цудоўнае пачуццё гумару, вы такі іранічны, я нават думаю, як сталася, што вы прысвяцілі сябе гісторыі, такой глыбокай і сур’ёзнай навуцы”. — “Мая іронія застаецца ў рэальным жыцці”. — “Мне заўсёды здавалася, што гісторыя — не сапраўднае жыццё, толькі літаратура, не больш”. — “Але гісторыя была рэальным жыццём у часы, калі яе яшчэ нельга было назваць гісторыяй”. — “Такім чынам, пан прафесар лічыць, што гісторыя ёсць рэальным жыццём?” — “Так, лічу”. — “Што гісторыя была рэальнасцю, я маю на ўвазе”. — “Я ў гэтым не сумняюся”. — “Што б з намі было, калі б не было знаку, які ўсё выдаляе, — уздыхнуў карэктар”. Няма патрэбы казаць, што ад Раймунду Сілвы вучань атрымаў урок сумневу. Вельмі своечасова.
Мабыць, менавіта гэты засвоены сумнеў прымусіў яго праз два гады ўзяцца за “Евангелле ад Ісуса”. Тое праўда — і ён не аднойчы пра гэта казаў, — што назва рамана нарадзілася як аптычная ілюзія, але мы маем поўнае права спытаць, ці не было яно вынікам уроку карэктара, які падчас паўзы рыхтаваў глебу, што мусіла нарадзіць новы раман. Гэтым разам гаворка ішла не пра тое, каб у пошуках супярэчнасцяў зазірнуць за старонкі Новага Запавету, а пра тое, каб убачыць пад касым святлом, быццам на карціне, няроўнасці, прыкметы дамалёвак, цёмныя паглыбленні. Вось так вучань, цяпер у атачэнні евангельскіх персанажаў, быццам упершыню прачытаў апісанне смерці нявінных немаўлят, а прачытаўшы, не здолеў зразумець. Зразумець, чаму яшчэ за трыццаць гадоў да таго, як заснавальнік рэлігіі прамовіў яе першае слова, павінныя былі з’явіцца яе святыя пакутнікі, не зразумеў, чаму адзіны чалавек, які мог выратаваць жыццё віфлеемскіх дзяцей, не зрабіў гэтага, не зразумеў, чаму Іосіф, вярнуўшыся з сям’ёй з Егіпта, не адчуў ніякай адказнасці, пакутаў сумлення, віны ці хаця б цікаўнасці. Непераканаўча гучыць тое, што віфлеемскія дзеці мусілі памерці, каб выратаваць жыццё Ісуса: просты здаровы сэнс, які павінны папярэднічаць усякай справе — чалавечай ці божай, — нагадвае нам, што Бог не паслаў бы свайго Сына на зямлю, з мэтай — ні больш ні менш — выкупіць грахі чалавецтва, — каб ён памёр у двухгадовым узросце, абезгалоўлены жаўнерам Ірада. Гэтае Евангелле, якое вучань пісаў з усёй павагай, як і належыць пры стварэнні вялікіх драмаў, іншае: у ім Іосіф усвядоміць сваю віну, прыме пакуты сумлення як пакаранне за сваю памылку і дазволіць, амаль не супраціўляючыся, забіць сябе, быццам толькі гэтага не хапала, каб парахавацца з гэтым светам. Так, Евангелле, якое стварыў вучань, не ёсць яшчэ адной павучальнай легендай пра шчасных і багоў, гэта гісторыя некалькіх чалавечых істот, што залежаць ад сілы, супраць якой змагаюцца і якую не могуць перамагчы. Ісус, атрымаўшы ў спадчыну сандалі, у якіх яго бацька крочыў па пыльных дарогах, атрымаў ад яго і трагічнае адчуванне адказнасці і віны, якое больш ніколі яго не пакіне, нават калі з вяршыні крыжа ён падасць голас: “Людзі, прабачце яму, бо не ведае ён, што зрабіў”, — безумоўна, маючы на ўвазе Бога, але, можа (хто ведае?), успамінаючы ў апошняй агоніі і свайго сапраўднага бацьку — таго, што з плоці і крыві, што нарадзіў яго чалавекам. Як бачыце, вучань ужо шмат павандраваў перад тым, як напісаць у сваім ерэтычным Евангеллі апошнія словы размовы паміж Ісусам і пісарам у храме: “Віна — гэта воўк, які паядае бацьку, а потым і дзіця”, — сказаў пісар. — “Гэты воўк, пра якога ты кажаш, ужо з’еў майго бацьку”, — сказаў Ісус. — “Значыць, застаецца толькі, каб ён паглынуў цябе”. — “А цябе ў гэтым жыцці паядалі ці паглыналі?” — “Не толькі паядалі і паглыналі, але і вывяргалі як ваніты”, — адказаў пісар.
Калі б Карл Вялікі не заснаваў на поўначы Германіі манастыр, калі б гэты манастыр не даў пачатак гораду Мюнхену, калі б Мюнхен не пажадаў адзначыць свае тысяча дзвесце гадоў операй пра жудасную вайну XVI стагоддзя паміж пратэстантамі-анабаптыстамі і каталікамі, вучань не напісаў бы тэатральнай п’есы “In Nomine Dei”. Ізноў, звяртаючыся толькі да святла свайго розуму, вучню давялося паглыбіцца ў цёмны лабірынт рэлігійных вераванняў, тых, што з такой лёгкасцю вымушаюць людзей забіваць іншых і дазваляць іншым забіваць сябе. І тое, што ён убачыў, ізноў было жудаснай маскай нецярплівасці, той нецярплівасці, якая ў Мюнхене дасягнула найвышэйшай ступені вар’яцтва, нецярплівасці, якая зняважыла справу, якую, як абвяшчалі абодва бакі, яны абаранялі. Таму што мелася на ўвазе не вайна ў імя двух варожых багоў, а вайна ў імя аднаго і таго ж бога. Сляпыя ў сваіх рэлігійных перакананнях, анабаптысты і каталікі Мюнхена не маглі зразумець відавочнага: у дзень Страшнага Суду, калі перад Богам стануць і адны, і другія, каб атрымаць узнагароду ці пакаранне ў залежнасці ад сваіх учынкаў на зямлі, Бог, калі толькі ў сваіх рашэннях ён кіруецца нечым падобным да чалавечай логікі, будзе вымушаны прыняць у рай як адных, так і другіх з вельмі простай прычыны: усе яны верылі ў Яго. Жудасная мюнхенская разня навучыла вучня: насуперак абяцанням, рэлігіі ніколі не служылі збліжэнню людзей; найабсурднейшая сярод войнаў — рэлігійная вайна, бо Бог не можа, нават калі б хацеў, абвясціць вайну сабе самому.
Сляпыя. Вучань падумаў “Мы сляпыя” і пачаў пісаць “Слепату”, каб нагадаць магчымаму чытачу, што мы здраджваем розуму, калі зневажаем жыццё, што чалавечая годнасць штодзень абражаецца моцнымі гэтага свету, што паўсюдная хлусня заняла месца шматлікіх ісцін, што чалавек страціў самапавагу тады, калі страціў павагу да бліжняга. Потым вучань, быццам імкнучыся заклясці монстраў, якіх спарадзіла слепата розуму, напісаў найпрасцейшую з усіх гісторый — пра чалавека, які шукае іншага чалавека толькі таму, што зразумеў: нічога больш значнага жыццё не можа патрабаваць ад чалавечай істоты. Кніга называецца “Усе імёны”. У ёй — усе нашыя імёны, хоць іх няма на паперы. Імёны жывых і імёны памерлых.
І апошняе. Голас, які прачытаў гэтыя старонкі, хацеў бы быць рэхам хору галасоў маіх герояў. Грамчэйшага голасу, чым іхны, у мяне няма. Прабачце, калі тое, што для мяне — усё, вам падалося драбніцаю.
