Калісьці я пісала ўсё, што хацела, і мой пісьмовы стол быў найлепшым месцам для спатканняў. Падручнікі, сшыткі, нататнікі, газетныя палі поўніліся дыялогамі і вершамі. Я не ведала, што з гэтага ўдалае, а што не, але стыль ад пастаяннай практыкі сам сабой паляпшаўся, і я памятаю першую сканструяваную метафару і першую спробу пабудаваць сюжэт. Мой унутраны цэнзар быў добрым і далікатным — зусім не такім, якога я здабыла нашмат пазней.
Я навучалася літаратуры і пісьменніцкаму майстэрству ў Маскве, дзе ўпершыню пачула, што мужчыны пішуць лепей за жанчын. "Прычым тут пол?" — было імгненным маім пытаннем. Аднак на сцяне перад маімі вачыма віселі партрэты. І сапраўды, дзе сярод іх жаночы?
Маладой аўтарцы, якая прыехала набірацца ведаў, не пасавала спрачацца з мэтрамі. Але калі мы і спрабавалі, нас перапытвалі:
— А назавіце мне жанчын-пісьменніц першага шэрагу?
Я перабірала ў галаве ўсё знаёмае мне васямнаццатае і дзевятнаццатае стагоддзе — і не знаходзіла нікога. Калі ж я пераходзіла ў дваццатае і называла Цвятаеву ды Ахматаву (Алаізу Пашкевіч там ніхто не ведаў), то адказ быў хуткім. “Так, — казаў выкладчык, — у паэзіі жанчына можа сябе знайсці, і шляхоў якраз два: цвятаеўскі і ахматаўскі”. Ці пісаць праз істэрыку, ці з пазіцыі маці.
"А калі я не хачу істэрыкі на паперы?" — было маім непрамоўленым пытаннем. Ці: а як жа цвятаеўская проза?
Непрамоўленыя пытанні — здаецца, галоўная прычына наступных доўгачасовых сумневаў. Калі пытанне не прамоўленае, мячык застаецца на тваім баку поля, і ты пачынаеш гуляць сама з сабой.
І, вядома, прайграеш.
"Дзяўчаты звычайна вучацца лепш за хлопцаў, — казаў выкладчык. — Толькі потым хлопцы выходзяць у людзі, а дзяўчаты — замуж".
Зала рагатала. У маёй маладой галаве змешваліся абурэнне, павага да выкладчыка і прага дазнацца, як навучыцца будаваць такія фразы, як ён: каб яны выстрэльвалі, а людзі рагаталі. І мы абмяркоўвалі стыль, а не сэнс.
Чамусьці ніхто не растлумачыў нам, што жанчыны ў тыя часы не атрымлівалі адукацыі, якую атрымлівалі мужчыны. І мы, маладыя, яшчэ не задумваліся, што роды і выхаванне шматлікіх дзяцей забіралі ў жанчын той час, які ў мужчын заставаўся.
Замежныя аўтары не ўлічваліся — па змоўчанні мы арыентаваліся на рускую літаратуру як на вялікую.
Выкладчыкі-мужчыны вылучаліся ведамі і нечаканымі лагічнымі сувязямі — а мы былі вучаніцамі. І да захаплення настаўнікам паступова прымешвалася захапленне мужчынскай здольнасцю разважаць лагічна, знаходзіць нечаканыя вобразы і дакладныя прыклады — рабіць усё тое, што робяць майстры. Цудоўныя выкладчыцы падаваліся нам выключэннямі.
"Я бачу ў зале шмат дзяўчат, — вітаў нас былы рэктар. — У нашым інстытуце ўвогуле стала шмат дзяўчат. Ну нічога, дзяўчаты таксама добра пішуць... часам".
Праз некалькі гадоў я ўсур'ёз засумнявалася, ці варта пісаць. Бо гэтага бляску думкі ў мяне не было. Як так адбылося, што я вырашыла: яго не было таму, што я жанчына? Што я маладзейшая за лектараў на сорак пяць гадоў, не прыйшло мне ў галаву.
З іншага боку, літаратура прапаноўвала нам вобразы жанчын-маці, жанчын-муз, жанчын-гаспадынь. Усе засвоілі, што адбылося з Наташай Растовай у эпілогу.
Мой унутраны цэнзар стаў мужчынам.Ён задаваў жорсткае пытанне: за што ты бярэшся? Падумай! У маім голасе, калі я гаварыла пра тэксты, нарадзіліся ноткі выбачэння.
Кожная няўдача, непазбежная ў пісьменніцкай справе і здольная саслужыць самую добрую службу, афарбоўвалася яшчэ гэтым "я ж дзяўчынка".
Ад гэтай устаноўкі пакутавала ўсё: з аднаго боку, жаноцкасць у мяне не такая, бо мне падабаецца займацца інтэлектуальнай працай. З іншага — за інтэлектуальную працу выбачаешся праз жаноцкасць.
Некаторыя з нас рабіліся дзёрзкімі і грубымі, пілі як мужчыны і мацюкаліся — і пісалі добрыя вершы. "Можа, альбо жаноцкасць, альбо творчасць?" — нашэптваў цэнзар. І я пакутавала ў спробах выбраць і захрасала ў іх.
Калі я сустрэла свайго будучага мужа, ён спытаў мяне, што я хачу рабіць у жыцці. Я назвала тры рэчы, адной з якіх было пісаць кнігі — і тут жа выбачылася: "Гэта мары, і ўсё роўна, напэўна, не выйдзе..." Рэакцыя яго была нечаканай. Нават унутраны цэнзар замаўчаў.
Малады чалавек ніяк не мог зразумець, у чым розніца паміж мужчынскімі і жаночымі тэкстамі.
Мае ж адказы зводзіліся да добрага і кепскага пісьма. Я ніяк не магла сфармуляваць, што ў добрым мужчынскага, а ў дрэнным — жаночага. І мой суразмоўца шчыра не разумеў мяне.
Тады ён пералічыў сваіх улюбёных сучасных аўтараў. Жанчын сярод іх было больш за мужчын. Ён прывёў статыстыку перамог Ганкураўскай прэміі.
У цэнзара заняло мову.
Наступнага дня ў інстытуце абаранялі дыпломы. Сівыя і паважаныя апаненты выказваліся, а я праглядзела ўсе вочы. Мужчынскія выступы былі смелымі і ўпэўненымі, а жаночыя — праніклівымі і сціплымі. Я слухала іх, і адзін момант запаў мне ў памяць.
Выкладчыца ангельскай літаратуры выступала з разборам перакладаў аднаго з выпускнікоў. Яна згадала ангельскага паэта, зазначыўшы, што яго ведаюць у нас, але павярхоўна. Выкладчыкі-мужчыны загудзелі, даказваючы, што яны эрудыяваныя і ведаюць яго творчасць. Яны так лёгка перапынілі яе — і яна спакойна замаўчала. Калі яны дагаварылі, нічога новага студэнтам не сказаўшы, яна працягнула прамову — і яе тут жа перапынілі зноўку. Памятаю, Яўгеній Рэйн згадаў байку пра гэтага паэта і пачаў расказваць яе. У Яўгенія Рэйна і гады, і голас, і харызма... але байка была бессэнсоўнай, не больш чым анекдот. Жанчына даслухала яго і працягнула свой аналіз, расказаўшы нарэшце факт пра паэта, які ніхто не ведаў, але дзякуючы якому верш набываў нечаканую новую глыбіню. Гэтая глыбіня зачаравала нас, мы замерлі.
Але мужчыны перапынілі і зноў.
Выкладчыцы-жанчыны пераглянуліся, усміхнуліся і паціснулі плячыма.
У гэты момант і ў шматлікія моманты пасля для мяне стала відавочна, што талент — усюды талент, і ўсюды ён розны. Што свет складаецца з прыўкрасных індывідуальнасцяў. Прычым тут пол, калі ёсць талент і праца?
