Дзеялася гэта на першы дзень Сёмухі. Выпаў той дзень у траўні.
Марцін Дзюра прабавіў яго не па-боску, бо ў карчме. Маўчаў і піў, піў і маўчаў. Цяжка нават сказаць, у чым большую меў патрэбу — у піцці ці маўчанні. І першае, і другое аднолькава былі яму неабходныя.
Іншыя забарвілі гарэлку годнай размовай, а гэты сядзеў адасоблена блізу сцяны і піў сам сабе, нібы толькі хвіліну таму сам з сабой пасябраваўшы ці пабратаўшыся.
Апанавала яго нейкая безназоўная туга і да самоты прыняволіла.
А ён не мог нават патлумачыць, які тая туга мае выгляд, навошта прыйшла, чаго хоча і да чаго схіляецца.
Ведаў толькі, што так яму ў грудзях сперла сэрца, як часам у горле спірае дух.
Ужо тыдзень адчуваў ён, што чагосьці яму не хапае, а вызначыць, у чым недахоп, не мог.
— Хай сабе той недахоп і далей бытуе ў няпэўнасці, — казаў Дзюра, — калі яму там зручна і прыемна.
Дарэмна млынарыха, што ўжо год як аўдавела, пажурыла яго мімаходзь за халасцяцкі стан, калі тыдзень таму Дзюра выгаворваўся ёй пра гэты недахоп і гэтую тугу.
Не слухаў яе Дзюра, а недахопу тым часам рабілася ўсё больш, нібы рос ён за печкай на дражджах. І вось цяпер, седзячы ў карчме і абдумваючы адчуваны недахоп, вырашыў Дзюра, што не хапае яму гарэлкі.
Але дарэмна стараўся ён запоўніць недахоп гарэлкай. Клятае адчуванне нікуды не сыходзіла. Цэлы дзень пераседзеў Дзюра ў карчме, ноччу ж, калі іншыя акурат сыходзіцца пачалі, карчму раптам пакінуў.
Выйшаў ён з вёскі ў поле, схаванае пшаніцай.
Месяцавая ноч, сутыкнуўшыся з роўняддзю пшанічных каласоў, дымілася на месцы сутыкнення сіняватым святлом, высвечваючы ўсё, што з гэтай роўнядзі вытыркалася, то бок самотныя каласы, якія з яе тут і там серабрыста павыскоквалі і ў некаторых месца зусім разбуяліся. Іх звычайна называюць вартаўнікамі.
У паветры пах лунаў, як на млыне.
Ідучы краем пшаніцы, Дзюра вёў па яе паслухмяных хвалях рукою, бо з дапамогай рукі прыемна было дачыняцца з іх гладкасцю і прахалодай, нібыта зграбаючы месяцавае святло.
Зграбаў ён яго колькі часу, ажно раптам натрапіла яго рука на якуюсь перашкоду, і перашкода гэтая была не звычайнай, а жывой: адчуў Дзюра, што ахвоціцца ёй ці то адступіцца, ці то вышмыгнуць.
Акунуў ён руку глыбей у пшаніцу і, не марудзячы, схапіў нібыта ядвабную вяровіцу.
Пацягнуў за вяровіцу і бачыць, што не вяровіца гэта зусім, а залацістая каса.
Пацягнуў ён тады за касу, і за касой з пшаніцы тут жа высунулася чыясь галава.
Галава дзявочая, а ўслед за галавой — шыя белая, а ўслед за шыяй — плечы маладыя, крамяныя...
На гэтым Дзюра выцягваць перастаў.
“Досыць з мяне і таго, што ўбачыў я вышэй за плечы, — справядліва разважыў ён. — Столькі ўжо з пшаніцы выцягнулася, што з выцягушкай гэтай можна і пабалакаць, і пра радавод яе спытаць. Хопіць!”
Нахіліўся ён трохі наперад і, касы з рук не выпускаючы, зазірнуў у блакітныя вочы, што яснелі над пшаніцай, як два светлякі.
— Здагадваюся я, што ты за птушка! — сказаў Дзюра. — Майка ты — і ўсё тут! У ноч на Сёмуху русаліш у пшаніцы, падпільноўваючы, відаць, станістых мінакоў, што, бы спакусай якой, зможаныя недахопам чагось няпэўнага.
— Пусці мяне! — прастагнала Майка, а была гэта менавіта яна ўласнай асобай.
— А як пушчу, то што? — з цікавасцю запытаў Дзюра.
— То нічога, — адказала Майка, трошкі падумаўшы.
— Дурань я ці што? — адгукнуўся Дзюра. — Не пушчу!
Вецер чарговым разам павольна закалыхаўся на пшанічнай ніве, і калыханне з нязначным спазненнем перадалося блакітнаму побліску, расцепленаму над нівай месяцам.
Здавалася, што ніва, хвалюючыся ажно да млосці, дно мае такое ж хісткае і няўстойлівае, як і паверхня.
— Не пушчу! — паўтарыў Дзюра, закарэлымі ад працы пальцамі адчуваючы мяккасць і безабароннасць шаўкавістай і вільготнай ад росаў касы, якая ў тым месцы, дзе яе рукой сціснулі, пачала сагравацца, а сагрэўшыся, заструменіла водар палявых зёлак.
Майка паволі вынырнула з пшаніцы па пояс.
Дзюра хуценька пакасіўся скрозь пшанічныя сцябліны глыбей і ўбачыў рэшту яе схаванага цела.
Рэшта тая была шчыльна пакрытая луской і спрытна завяршалася рыбіным хвастом.
— І трэба ж табе было так дарэчна пачацца і так пагана скончыцца? — не без жалю спытаў ён. — Да пояса ўсё прыстойна і па-сапраўднаму, згодна з усялякай на тое патрэбай, проста як тое божае начынне вычасаная, а ніжэй жа пояс — абраза для людскіх вачэй і пасмешышча, небу і зямлі агіднае!
— Таго я наймацней і баялася, што ты мяне да пояса прымеш і прыгалубіш, а ніжэй за пояс — не прымеш і загідзішся, — тужліва прашаптала Майка. — Я чакала цябе ў пшаніцы, як чакаюць у алькове, з усіх бакоў насцеж расчыненым. Не прырыхтавала я тваім рукам іншай перашкоды, апроч як гэтая каса, якую ты так пагрозліва трымаеш, быццам збяжыць яна ад цябе таму толькі, што дагэтуль у руках тваіх не бывала. Я думала пра цябе, думала так нястомна, ажно ўва мне нешта яшчэ, акром гэтых думак, само сабой замыслілася, і не магу я таго ані слязьмі разблытаць, ані, рукі заламаўшы, разабраць! Бо і што я пра цябе ведаю? Тое толькі ведаю, што дарункі любіш, вось я табе дарунак і прынесла.
Зірнуў на яе Дзюра спадылба, каб дарунак згаданы перад атрыманнем яшчэ на адлегласці поглядам прылашчыць і ацаніць, і выявіў не без збянтэжанасці, што Майка трымае ў руцэ кнігу, якой раней ён не заўважаў.
Кніга была апраўленая зялёным мехам і зашпіленая каралавай зашчапкай.
Дзюра ні пісаць, ні чытаць не ўмеў, але прызнацца Майцы, што ён непісьменны і нечытэльны, саромеўся. А таму годна і пыхліва прысвоіў уручаную кнігу і зрабіў пры гэтым рукой асаблівы жэст, які, як яму здалося, несумненна засведчыць яго ўменне бегла чытаць.
— У гэтай кнізе, — прамовіла тым часам Майка, — у гэтай кнізе прачытаеш ты пра тое, што пад вадой дзеялася, дзеецца і дзеяцца будзе. Прачытаеш там і пра мяне, і пра сёстраў маіх, і пра іншых блізкіх нам, хоць і не падобных да нас жыхароў азёраў, рэк, рэчак і ручаёў.
— Анягож, бо калі пачну чытаць, дык урэшце прачытаю да канца, бо чытаць навучаны, — падхапіў яе словы Дзюра, але касы з рук чамусь не выпусціў.
— Не сціскай ты так маю касу, бо ў руцэ тваёй памрэ, нібы раздаўленая змяя! — ускрыкнула Майка. — Строгасць твая надмерная і асцярогі твае пустыя. Хоць бы ты нават мяне з рук на волю маю русалчыную выпусціў, не сыду ад цябе і не збягу, бо кахаю!
Пачуўшы гэтыя словы, Дзюра разявіў рот, быццам для крыку, і расслабіў запушчаныя ў касу пальцы.
Каса ўпала на пшаніцу, сабраўшыся на яе паверхні залатым пагоркам, лёгкасць якога засведчыў вецер, расчэсваючы яго і надаючы аб’ёму.
Майка ўсё яшчэ не варушылася, нібыта, адпушчаная на волю, не хацела пазбыцца путаў.
А Дзюра, трымаючы кнігу пад пахай, аслупянела ўзвышаўся над пшанічным полем і роту свайму яшчэ мацней у здзіўленні зявіцца не перашкаджаў.
Не тое яго здзівіла, што пераборлівая Майка ўпадабала яго бясспрэчную прыгажосць, а тое толькі, што яна, абцяжараная такім невыносным рыбіным хвастом, у самыя вочы яму ў каханні раптам прызналася, а ён прызнання гэтага не выракаецца, а відавочна яго прымае і заключае са сваёй душой наконт таго хваста нейкія таемныя пагадненні.
Нічога дзіўнага, што навязлівая прысутнасць рыбінага хваста псавала яму ўрачыстыя вабноты выпадковага шчасця, марнуючы яго з таго самага боку, які не варты валодання хвост выбраў сабе для перабывання.
Падмяшаная ў бочку мёду лыжка дзёгцю і тое меней ёй шкодзіць і меней яе ганьбуе, чым красу дзявочую — такі вось здуру прычэплены хвост.
І таму Дзюра адчуваў сябе так, быццам нехта, даўшы яму ў рукі дукат са шчырага золата, фокусам д’ябальскім перамяніў гэты дукат у трэску альбо і — не дапусці таго, Божа, — у яшчэ горшую бязглуздзіцу.
А ўсё ж, нягледзячы на тыя пачуцці, слушныя і мітрэнжныя, у ім разгарэлася няўтомная радасць, нібыта душу яго прылашчылі снапом даспелага хлеба ў знак таго, што вясна яму спрыяе і год чакаецца ўраджайны.
Ранейшая туга і адчуванне няпэўнага недахопу калі і не зніклі бясследна, то пахавалі ўпартыя ілбы ў нейкай цёмнай нары, куды прыстойны чалавек не зазірае, дарэшты пагарджаючы яе цямнотай.
Адчуў затое Дзюра, што душа яго, дагэтуль палавінчатая, дапоўнілася неспадзяваным сном, які і ўмацаваў яго цела, і надаў вачам небывалага бляску. Зачароўвала яго, відаць, Майка, а ён, чалавек смяротны, чарам тым неадольным паддаваўся.
Паддаваўся ахвотна і ўмела, як паддаецца хлопец на гэтым свеце ўсялякаму ярму.
— Кахаю! — зноў шапнула Майка, прыціскаючы да сябе касу, што разлеглася на пшаніцы ў залацістым бязладдзі.
Дзюра ёй на гэта нічога не адказаў, але і яна з таго моманту ніякім шэптам да яго не азывалася.
Абое бо з нейкага часу на мову людскую не маглі наважыцца, старанна занятыя маўчаннем, якое прыйшло ёй наўзамен.
І ў гэтым маўчанні ажно цэлую ноч да самага досвітку перабылі і перастаялі яны ў пшаніцы, угледжаныя адно ў аднаго і да месцаў сваіх прыкутыя, ён — задумлівы і непісьменны, з кнігай пад пахай, а яна — гнуткая і стройная, з месяцавым святлом на аголеных плячах.
Толькі на досвітку Майка першая скінула з сябе ўсяночную дрымоту і прамовіла:
— Час мне ўжо ад цябе, як быў час да цябе. Я сыходжу, але не забудзь у наступную нядзелю прыйсці ў лес над возерам. Там я буду цябе чакаць.
Перш чым Дзюра паспеў ачуцца і анямелым языком слова якое з рота выцягнуць, Майка дала ў пшаніцу нырца і знікла з яго вачэй.
Заўважыў ён толькі, як роўнядзь пшанічная забаразнілася і як разышліся па ёй, нібы па вадзе, колы, дакладна пазначаючы дарогу, якой Майка памкнулася ўплаў нізам пшаніцы.
На небакраі ўжо распальваўся і раздзьмухваўся світанак, першым зялёным водбліскам аддзяляючы зямлю ад нябёсаў.
У паветры замітусіўся ранішні вецер і там і сям злёгку надламаў пшанічным нівам паверхню. Белы пыл падняўся над дарогай і, запахшы, запразрысціўся на сонцы.
Дзюра ўздыхнуў, схаваў за пазухай ад вока людскога кнігу і ляніва скіраваў да дома млявую ад надмерных роздумаў хаду.
Світанак тым часам разгарэўся на ўсю моц.
Вёска прачнулася.
Здавалася, што паветра, якое паспела адпачыць і прагна падмацавацца начной цішай, паглынала і жаласлівы рып падводаў, і мерныя водгукі далёкага молата, якія трошкі не паспявалі за ўдарамі, што міжволі іх аднекуль здабывалі, і няпамятлівы посвіст, што не ведае ані дыху, ані якіх прамежкаў часу, пілы, якая, бы пякельны грызун, уелася ў падатлівае дрэва, і неахайнае, але спеўнае пабразгванне пустых вёдзер, што яшчэ гайдаліся на нябачных ужо плячах зніклай за вулічным паваротам дзяўчыны.
Дзюра трохі разварушыўся і апрытомнеў пасля праведзенай у дзіўным і ашалелым маўчанні і застыласці ночы.
Пачуваўся ён цяпер добра і па-святочнаму, як выбраны, якому не абы-які выпаў лёс.
Праходзіў ён цяпер акурат каля падобнай да прыбудоўкі недаробленай халупы, якую быццам наспех збілі з колькіх дошак размаітых адценняў і якая прызначалася для часовага ўжытку, аднак зрабілася сталым домам для атабаранага ў ёй жыхара.
Жыхаром тым быў кравец-папсуйка, якому з незапомных часоў усё на гэтай зямлі абрыдла, апроч уласнай яго габрэйскай веры.
Халупа, калі гэта ўсё ж была халупа, вокнаў не мела, нібыта ўрадзіўшыся невідушчай і сляпой да таго, што адбываецца ў гэтым тленным свеце за яе межамі.
Аднак жа ці то дзеля аздобы, ці то дзеля ўступкі людскім звычаям было на адной яе сцяне нешта падобнае да акна, дарэчным чынам аблямаванае блакітным контурам.
Колькі б разоў ні спатрэбілася краўчыку-папсуйку акно, каб асвяціць цесную халупу, столькі разоў адчыняў ён дзверы — і заўсёды са станоўчым вынікам.
І вось цяпер сядзеў ён на парозе пры адчыненых дзвярах, як наймацней занурыўшыся ў сябе, і абыякава латаў абы-якія порткі суседа Сікоры, тыя самыя порткі, што здавён пазбыліся сваёй першапачатковай асновы, зрабіўшыся не больш як прызначаным месцам для сустрэчы белых і чорных латак, так што здалёк можна было іх палічыць шахматнай дошкай, якая Бог ведае дзеля чаго гарэзліва прыняла форму дзвюх пачварных штанін.
Дзюра наблізіўся да краўчыка і, замест таго каб павітацца, пастаяў хвіліну ў маўчанні, даючы яму такім чынам зразумець, што і вітаюцца з ім, і просяць пра дапамогу.
Краўчык-папсуйка, не адрываючы ад працы вачэй, толькі хутчэй пачаў уколваць у порткі суседа Сікоры іглу, нібыта, дагэтуль прыслеплены, заўважыў раптам, што ўколаў не стае.
— Бачу я, — прамовіў ён, не гледзячы на Дзюру, — добра бачу, што ў пана Дзюры ёсць да мяне і справа спешная, і замова.
— Ёсць, — горда адказаў Дзюра і задаволена расправіў плечы.
— І чым жа я магу пану Дзюру дагадзіць? — зноў запытаў краўчык і, імкліва падняўшы порткі ўвысь да сонца, зірнуў на іх з дасведчанасцю і такім замілаваннем, нібыта аглядаў сябе ў найчысцейшым люстэрку.
— Плацце справіць хачу, — катэгарычна прамовіў Дзюра і, збянтэжыўшыся, замоўк.
Тады краўчык прытуманеным поглядам агледзеў Дзюру з галавы да ног, быццам здымаючы з яго мерку ці то на кажух, а ці то ўжо і на труну.
— Мы пану Дзюру такое плацце зладзім, што як улезе ён у яго, дык і вылезці назад не здолее, — хуценька адказаў краўчык і заахвочвальна прыцмокнуў языком.
— Не мне плацце трэба, а дзяўчыне, — нібы мімаходзь зазначыў Дзюра і ўздыхнуў, успомніўшы не надта сціплую галізну Майкі.
— Дзяўчыне дык дзяўчыне, — абыякава адказаў краўчык і тут жа здагадліва дадаў: — На мерку ці на вока?
— Без меркі, на вока, — паспешліва адказаў Дзюра, адчуваючы пэўную палёгку з той прычыны, што размова наблізілася ўрэшце да патрэбнай тэмы.
— І якая на вока ў дзяўчыны вышыня? — спытаў краўчык.
— Да пляча мне дастае, калі, стан выпрастаўшы, галаву на карку зручна ўладкуе, — патлумачыў Дзюра.
— А, перапрашаю, якая шырыня? — пытаў далей краўчык.
— Шырыня? — задумаўся Дзюра. — Столькі ж месца ў пшаніцы выкачвае, колькі тая перапёлка, калі крыламі затрапеча.
Сказаў — і губу, нібы брамку сапсаваную, з трэскам захлопнуў, але позна.
— У пшаніцы? — перапытаў краўчык, не так ловячы Дзюру на неабдуманым слове, як сур’ёзна ўзважваючы згаданую шырыню.
— Пшаніцу я ўзяў толькі для прыкладу, — ухіліста прамовіў Дзюра. — Сам не ведаю, чаму мне тая пшаніца на язык падвярнулася, быццам яе там нехта па вясне пасеяў. Але слова не верабей, як сказаў, то ўжо назад не забяру, бо не магу. Магу хіба што для прыкладу замяніць тую пшаніцу хоць бы і канюшынай.
— Не трэба! — паслужліва запэўніў яго краўчык. — Ведаю ўжо, як тая дзяўчына выглядае! Прыгожая дзяўчына, зграбная дзяўчына! Я яе нібы на ўласныя вочы бачыў!
Кажучы тое, краўчык задумліва прымружыў вочы і захоплена закачаў галавой, вольна пасаджанай на тонкую, бы ачэзлае цапільна, шыю, перакрэсленую наўскасяк набрынялай жылай.
Дзюра машынальна зірнуў на тую шыю і тую прымружку вачэй супраць сонца, якое, прабіраючыся з неба да самай сярэдзіны вёскі, падблішчвала па дарозе выдыхнуты найбліжэйшым комінам дым і чуб бярозы, што стаяла воддаль, пахіліўшыся так, быццам толькі што паставіла на зямлю вёдры, поўныя вады.
Дзюру задуменнасць краўчыка падхваліла.
— Хто ж будзе заляцацца да абы-якой дзяўчыны? — са звычайным зухаўствам у голасе і поглядзе прамовіў ён. — Усё ў яе на месцы, апроч хіба што некалькіх дробязяў, непазбежных для грэшнай людской абалонкі. Пашыеш мне, значыць, перадусім кашулю з тонкага палатна.
— Ка-шу-лю, — зарубіў сабе на носе краўчык.
— Анягож, — пацвердзіў Дзюра. — Пачнеш працу з кашулі, бо целу яна найбліжэйшая. Потым падрыхтуеш летнюю фіялкавую сукенку.
— Фі-ял-ка-ву-ю, — зноў паўтарыў краўчык, падтакваючы выбранаму колеру ківаннем галавы.
— А ў канцы змайструеш кацавейку, ватай падбітую, мультанам шчодра падшытую, бо хоць цяпер і вясна, але ж нават вясной пры жаданні можна дашукацца холаду, — задуменна падсумаваў Дзюра, памятаючы пра заўсёднае жытлаванне Майкі ў азёрнай вадзе.
— Я перакананы, што пану Дзюру мая праца спадабаецца, бо для пана Дзюры я буду рабіць так, як для сябе самога, — са шчырай рашучасцю ў голасе сказаў краўчык.
— Рабі як хочаш — так, як для мяне, ці так, як для сябе, толькі б праца была сумленнай і скончыў ты яе да наступнай нядзелі.
— У наступную нядзелю ў пана Дзюры застанецца толькі адзін клопат: агледзець гатовую работу, — паспеў яшчэ своечасова выгукнуць краўчык, перш чым Дзюра рушыў далей да свае хаціны.
Праходзячы ля млына, заўважыў Дзюра набрынялы ў раме верхняга акна твар млынарыхі, на шчоках якой, спырснутых свежым румянцам, крывавілася ранішняе сонца.
Усміхнулася яна яму зверху, а ён ёй знізу мімаходам адсміхнуўся.
Увайшоўшы ў хаціну, стаў ён пасярэдзіне пакоя, дастаў з-за пазухі апраўленую мехам кнігу, разгарнуў яе і з цікавасцю зазірнуў у яе таямнічае нутро.
Напраўду шкада, што не ўмеў Дзюра чытаць, бо начытаўся б ён там такіх дзівосаў, пра якія дакладней за тую кнігу ніхто яму паведаміць не мог.
Кніга тая апісвала па чарзе ўсё, што дзеецца пад вадой.
Было там пра русалак, якія з мораў выздабываюцца і такім цудоўным спевам вабяць мінака, што той, заслухаўшыся, занураецца ў сон і не заўважае нават, як сон яго, з выгляду хвілінны, ператвараецца паціху ў сон векавечны. Заспеты знянацку векавечным сном, не можа ён нават адрозніць смерць ад спеву, а нябыту — ад свайго заслухоўвання. Русалкі кажуць пра яго — заслуханы, а людзі кажуць — памерлы.
Апроч русалак ёсць яшчэ Мемазіны, якія могуць белымі пальцамі заказытаць звабленага самотніка насмерць, і смерць такога памерлага яшчэ доўга пасля існуе і бадзяецца ў паветры, пужаючы вандроўнікаў і парушаючы лясную цішу.
Апроч Мемазін ёсць яшчэ Сіраіды, у якіх адна рука, адна нага і адзінае толькі вока, а ў дадатак да гэтых бедаў усё левае, не выключаючы вока, так што для іх увесь свет і Бог, што яго стварыў, знаходзяцца на левым баку, і варта ім толькі раз у лесе заблукаць, як ужо ніколі з яго выблукаць не могуць, бо такія недалужныя, што трэба ці не трэба, а яны ўсё налева і налева безупынна паварочваюць. А сказаць тыя Сіраіды могуць адно толькі слова ў жыцці. І калі яны яго прамовяць, то тут жа расплываюцца белай пенай і бясследна гінуць, толькі вір на вадзе пасля сябе пакідаючы. Вір гэты ад іншага віру адрозніць лёгка, бо заўсёды мае левы кірунак. Сіраіды чалавека, што над берагам стаіць, лявіцай чэпкай у ваду сцягваюць і да таго часу на дне трымаюць, пакуль душа яго вадой не захлынецца, а цела дарэшты не закасцянее. А тады кожная шэпча свайму тапельцу на вуха тое адзінае слова, якое вышаптаць ёй дадзена, і адразу ж распускаецца пенай. Тапелец жа, з яе абдымкаў вызваліўшыся, выплывае зазвычай на паверхню вады. Але невядома, што за слова шэпча Сіраіда на вуха тапельцу. Слова гэтага ніхто не ведае. Каб ведаць яго і вышаптаць належным чынам, трэба мець адну руку, адну нагу і адно толькі вока, а ў дадатак усё, не выключаючы вока, левае.
Апроч Сіраід ёсць яшчэ Майкі, сярод усіх вадзяніц найпрыгажэйшыя. Можна іх часта заспець у лесе, калі, зачапіўшыся зблытанай касой за галлё, яны бездапаможна вісяць, чакаючы людской дапамогі. Часта нырцуюць яны і ў збожжы, асабліва на Сёмуху, бо гэта тая пара, калі ў свеце найбольш раіцца і бадзяецца вадзяніц, што чакаюць самотных мінакоў. Майкі умеюць кахаць людзей і любяць у каханні прызнавацца.
Многія іншыя віды водных жыхарак згадвала тая кніга, якую цікаўна аглядаў непісьменны Дзюра.
Якія думкі валаводзілі яму галаву, ведае толькі Бог: пэўна толькі тое, што ён пра нешта думаў. Думаў так доўга, што вырашыў кнігу спаліць, каб не выдавала людзям, лежачы ў хаце, ягонае з Майкай знаёмства.
Распаліў ў каміне некалькі смалістых трэсак і паклаў на трэскі кнігу. Як толькі пахка і палка накормлены смалой агонь дакрануўся да яе аксамітных імхоў, кніга вокамгненна згарэла, не пакінуўшы пасля сябе ані вугалю, ані попелу. Згарэла без следу — нечытаная і, можа, нечытанасцю сваёй крыху пакрыўджаная.
Дзюра адчуў на душы заўважную палёгку, нібы хтосьці вызваліў яго ад надмернага намагання заглыбіцца ў тую кнігу, у якую ён заглыбляцца нізашто не збіраўся. Думка пра тое, што ён яе непасрэдны ўласнік, мучыла яго, быццам навязаны яму супраць волі грэх, якога ён чыніць не хацеў.
Ён задаволена ўсміхнуўся, нібы знайшоўшы спрытнае і дарэчнае выйсце з цяжкага становішча.
"Хай лепш тая кніга заўчасна згарыць, чым буду я потым сабе на агіду скварчаць у чыстцовым агні, як тое з’ялчэлае сала, — разважліва падумаў ён. — Відаць, гэта Бог мяне натхніў, каб пазбыўся я гэтай усыпанай літарамі недарэчнасці".
Але хоць Дзюра Майцы не давяраў, а ўсё ж чакаў умоўленай нядзелі.
Чакаў цярпліва і спакойна, з тым мірам на сэрцы, які заўсёды спадарожнічаў яго рашэнням, як гаспадарчым, так і любоўным.
Баяўся толькі, што краўчык-папсуйка працы замоўленай у час не выканае. Краўчык, аднак, слова стрымаў. Усё пашыў — як умеў, але пашыў.
Папраўдзе кашуля выглядала з усіх бакоў рыхтык агромністая навалочка для падушкі на пяры, а падбітая ватай і падшытая грубым мультанам кацавейка была такой цвёрдай і тугой, што нават удар молата не пазбавіў бы яе непадатлівага, раз і назаўсёды прысабечанага і збольшага выпадковага кшталту, затое летняя сукенка згодна з угаворам сапраўды была фіялкавая.
Да згаданых набыткаў Дзюра далучыў купленыя на кірмашы белыя панчохі, скураныя чаравічкі, пярсцёнак з гранатам і тры ніткі рознакаляровых пацерак.
Усё гэта ён грунтоўна запакаваў у адзін шчыльны вузялок і, як толькі надышла дамоўленая ноч, вырушыў дарогай да лесу.
А ноч яму вельмі спрыяла.
Зоркі на чыстым небе і гусцейшымі здаваліся, і шматлічнейшымі, чым звычайна. Вялікая Мядзведзіца ажно кідалася зусюль у вочы, то мігатліва блішчучы срэбным дышлем, то палымянай рэштай возу. А Млечны Шлях выпукла натапырыўся і так наліўся распаветраным срэбрам, быццам праз хвілю лішак гэтага срэбра мусіў з яго на зямлю выліцца кроплямі расы.
Дзюра марудліва ўвайшоў у глыб лесу.
Уразіў яго неадкладны лясны змрок і поўная пахкай цеплыні задушнасць замкнёнага ў буйным нутры паветра, якое старанна ўсмоктвалася ў кветкі і зямныя зёлкі. Было чуваць, як, ацяжэла і знямогла дыхаючы, туляцца яны да набрынялых імхоў, да порыстых сучкоў і да друзлай кары вільготных дубоў.
Апроч цямноты адчувалася вакол прытоеная прысутнасць свежай травеньскай зеляніны, што ў вясёлай спешцы накопліваецца штохвілю ў лесе, нібы ў духмянай і ненаеднай клеці.
Дзюра вольным і нязмушаным крокам наблізіўся да возера і спыніўся над самым яго берагам, беражліва трымаючы пад пахай каштоўны вузялок.
Майкі яшчэ не было.
Дзюра быў упэўнены, што яна яго не расчаруе, а за спазненне не крыўдзіўся.
"Калі спазнілася, то, значыць, мусіла спазніцца", — думаў ён.
На возеры панавала жвавая і вёрткая пустата, што запаўнялася то раптоўным побліскам, то хіленнем у нікуды спужанай знянацку хвалі, пустата, якая ніколі ад вока не схаваецца, а заўсёды мае што паказаць і што ў сваім ладзе і сваіх межах змяніць.
Месяц акурат выкаціўся на нябёсы і засеў над возерам, быццам шукаў яго і знайшоў.
Прадаўгаватым адбіткам заяснеў ён ля супрацьлеглага берага на вадзе і пачаў там падвойвацца, і патройвацца, і зноў збіраць свае рассеяныя аскепкі у першасную цэласнасць, што часова прымацавалася да перавернутай макаўкі адбітай у вадзе сасны.
І ў гэты акурат момант з таго боку, дзе возера, выгінаючыся, губляла ў лясной гушчэчы свой працяг, данёсся да Дзюры малады спеў, расперазаны ўласнай лёгкасцю і свабодай.
Дзюра пазнаў па голасе Майку.
Спеў яе бесперашкодна лунаў у сакавітым, насычаным зёлкамі паветры, нібы разнасцежыліся ў ім нябачныя вокны, каб спеву таму даць выхад і неабходнае раздолле.
Падахвочаны спевам, Дзюра выздабыў з дна касматых грудзей трохі наравісты голас і, націскаючы ў такт мелодыі, бы слухмяную кобзу, пад пахай вузялок, басам так старанна пачаў падпяваць, што яго ўспухлы ад напругі кадык бадзёра і спружыніста задрыгаўся з ноты на ноту.
Дзюра знарок спяваў горш і цішэй, чым мог, бо ведаў, што русалкі помсцяць тым, хто перасягае іх у спевах. А яшчэ ён ведаў, што русалкі баяцца палыну, а таму на ўсялякі выпадак дзеля большае бяспекі запасся важкім пучком палыну і схаваў за пазухай, яшчэ да нядзелі назбіраўшы яго ў полі пад лесам.
Пачуваўся ён надта добра — і з тым спевам на вуснах, і з тым вузялком пад пахай, і з тым палыном за пазухай.
Усё было ў парадку і на месцы.
Спеў Майкі набліжаўся — Дзюра быццам усё шчыльней прыціскаў вуха да звонкай скрыпкі.
Усё яшчэ падпяваючы, Дзюра зірнуў на зацярушаны месяцам выгін возера, дзе той фарбай, якая прыходзіць уначы наўзамен зелені, яснеў асветлены чарот, — зірнуў і радасна ўсміхнуўся, так што голас у яго ад гэтай усмешкі мімаволі сарваўся на выпадковай ноце на няпрошаны рык.
На азёрным выгіне паказалася гнуткая і выпрастаная ў бок месяца фігура Майкі, што плыла да Дзюры на чымсьці, а на чым — вызначыць здаля не атрымлівалася.
Ані лодка гэта была, ані плыт.
Іначай яно бегла па вадзе і не так трымалася на хвалі.
Майка не спыняючыся спявала, ды і Дзюра не кідаў ёй падпяваць.
Калі наблізілася яна да яго на такі асягальны вокам прамежак, што яе поглядам можна было проста з возера перанесці ў душу, зразумеў Дзюра, што пад ёй замест лодкі — плывучы луг.
Луг асвятляўся месяцам, што выдзяляў на ім амаль кожную сцябліну буйнай травы і амаль кожную кветку, на канцы якой пышна вісела дрыготкая чаша. Кіпела на ім бліскучае жыццё і скрупулёзна змяшаны са святлом рух, бо ўвесь луг кішэў матылямі, стракозамі і цвыркунамі, спеў якіх, злеплены з сыпкіх і паспешлівых зыкаў, ужо далятаў да берага і набываў у начной цішы ўзнёсласць харальнага і заблытанага ляманту.
Замаўчаў здзіўлены Дзюра і замаўчала Майка, якая разам з плывучым лугам дабралася да берага.
Паглядзелі яны хвіліну адно на аднаго, быццам яшчэ раз вычуваючы і мацуючы даўняе знаёмства.
Першая адгукнулася Майка:
— Спяшайся! Ноч кароткая, заўсёды занадта кароткая! Скачы з берага на мой луг і паплывем разам далей!
Дзюра, аднак, не спяшаўся скарыстацца дадзеным яму Майкай правам скочыць з берага на небывалы луг.
— Я б, можа, і скочыў, — адказаў Дзюра з няпэўнай абяцанкай у голасе, — але ж не ведаю, што на тым лузе буду рабіць. Ніколі ж бо такога лугу ані таптаў, ані касіў.
— Твой гэта луг, твой гэта маёнтак, бо адгэтуль усё, чым я валодаю, табе належыць, — сказала Майка, паказваючы рукой на ўвесь лугавы абшар.
Дзюру гэтыя шчодрыя і разумныя словы спадабаліся.
— Я напэўна мог бы ад бяды загаспадарыцца і на гэтым лузе, — задуменна адказаў ён, ацэньваючы поглядам буйнасць травы і ўрадлівасць глебы. — Баюся толькі, што ў цябе на мой конт іншыя намеры, апроч тых, на якія я ўсім сэрцам хачу адказаць узаемнасцю.
— Кахаю! — усклікнула Майка і выцягнула да яго абедзве рукі з такой адданасцю, нібы хацела разам з галавой аддаць іх пад нож.
Слова гэтае, паўторанае з націскам, Дзюру супакоіла.
— Хай здзейсніцца тады Божая воля! — крыкнуў ён раптам на ўвесь голас, пераскокваючы з берага на луг. — Можа, тая самая воля здзяйсняецца якраз у руках, якія да мяне цалкам, дарэшты выцягнуліся, нібыта нічога сабе ў свой час пакінуць ва ўладанні не хочучы!
— Тая самая... тая самая... — супакойвала яго Майка.
— А калі не тая самая, то мая віна, што я яе ад Божай праз занадта вялікае падабенства не адрозніў! — закрычаў, умацоўваючыся на лузе, Дзюра і роспачна сціснуў пад пахай багата напханы вузялок.
— Адчальваю ад берага, — нясмела папярэдзіла Майка, чакаючы дазволу.
— Адчальвай з усяе моцы, пакуль не скочыў я сабе на сорам назад на бераг! — з заплюшчанымі вачыма адказаў Дзюра, незаўважна намацваючы схаваны за пазухай запас назбіранага палыну.
І яны паплылі.
Загайдаўся луг, закалыхаліся кветкі, зараіліся матылькі, зазвінелі няўтомныя цвыркуны.
Дзюра паволі адкрыў заплюшчаныя дагэтуль вочы.
— Ты са мною? — спытаў ён.
— З табою! — азвалася побач Майка.
— Ну, і я з табою, — зазначыў Дзюра. — А мне здавалася, што не паспею я адкрыць вочы, як нейкія чары развеюць мяне ў нішто. Не развеялі.
Майка на гэта ўсміхнулася, але нічога не адказала.
Дзюра тым часам асцярожна агледзеў возера.
А яно так змянілася, што ён яго не пазнаў і з ранейшым ніякім чынам памяццю звязаць не мог.
Зрабілася яно шырэйшым і даўжэйшым, разлілася ўдалеч, без канца-краю, нібы мора. Куды б ні кідаў Дзюра дасведчаны позірк — скрозь бясконцасць водная, быццам ніколі ў свеце не існавала нічога, апроч гэтага возера.
Ад берагоў — ні следу, а месяц на бязмежнай паверхні сцеле срэбную полку тканіны, адсоўваючы далей па меры набліжэння да яе плывучага лугу.
— Возера троху змянілася, — незадаволена адзначыў Дзюра і коса зіркнуў на Майку.
— У маіх вачах яно заўсёды такое, а не іншае, — проста адказала Майка. — Я хацела, каб ты зірнуў на яго маімі вачыма.
— І я зірнуў? — цікаўна спытаў Дзюра.
— Зірнуў, — сур’ёзна адказала Майка.
Дзюра зразумеў, чаму яна гэтага хацела.
— Цяпер я заўсёды буду глядзець на возера тваімі вачыма, — паабяцаў Дзюра ў салодкім адчуванні, што робіць якую-ніякую радасную ўступку.
Няўлоўны бег лугу ў навакольную заільснёную водамі бясконцасць Дзюра спазнаваў праз нязнанае яму дагэтуль адчуванне несупыннага правальвання цела ў прастору, якая штохвілю яго праглынала.
Не ведаў, аднак, надакучвае яму гэтае адчуванне ці нясе асаблівую прыемнасць.
Майка час ад часу паказвала лугу рукой абраны кірунак, і той, слухмяны яе жэстам, скіроўваў свой бег у паказаны бок.
Дзівіўся Дзюра гэтаму бегу, а перадусім — той акалічнасці, што калі ён задумваўся пра сябе самога, то тут жа пачынаў у думках ад месяца серабрыцца і, увесь срэбны, захоплены палётам, знікаў штохвілю ў бясконцасці.
Падчас аднаго з такіх зніканняў, калі мацней і гусцей засерабрыўся ён сабе самому ва ўласных думках, успомнілася яму, што могуць Майкі заказытаць белымі пальцамі насмерць нават самага сур’ёзнага чалавека.
У гэтым яго не раз пераконвала сваячка млынарыхі, з якой ён часта сутыкаўся на кірмашы.
А ўспомніўшы, адчуў пад пахамі дакучлівы неспакой, быццам там, бзыкаючы, разлёталася нейкая муха.
Зноў зірнуў ён на Майку — з недаверам.
— А ці ўмееш ты чалавека насмерць заказытаць? — спытаў ён, дапытліва хмурачы лоб.
— Умею, — адказала Майка.
— А мне вось, напрыклад, магла б ты белымі пальцамі нанесці такую шкоду?
— Залежыць ад твайго загаду, — пакорліва адказала Майка.
— Ну як я буду аддаваць такія загады?! — затурбаваўся Дзюра, пагардліва паціскаючы плячыма. — Я ж і козыту баюся, і не для таго душу маю, каб яе з-пад пахаў Госпаду Богу такім зняважлівым чынам аддаваць, а для таго, каб у апошнюю гадзіну ёй па-людску загавець.
Яны абое памаўчалі, толькі луг на рух Майчынай рукі паскорыў усё больш нецярплівы бег, быццам спяшаючыся да завочнай у серабрыстых далячынях беззваротнасці.
Толькі цяпер успомніў Дзюра пра вузельчык пад пахай.
Усміхнуўся ён шматабяцальна і сказаў:
— А я падарунак прынёс.
— Ты помніў пра мяне? — шапнула ўзрадаваная Майка.
— Помніў, — пацвердзіў Дзюра, адчуваючы значнасць такога пацверджання.
— Пакажы! — шапнула Майка, прагнучы, відаць, годным чынам ушанаваць дарунак бязмежнай і сляпой цікаўнасцю.
Дзюра паволі развязаў вузялок з відочнай павагай да схаваных там рэчаў.
Выцягваў ён іх па чарзе і кожную паасобку трымаў у месяцавым святле, каб Майка магла нацешыцца іх выглядам.
Майка цешылася і радасна пляскала ў далоні, аднак раптам пабляднела і застыла, калі Дзюра з дна апусцелага амаль вузялка ганарліва выцягнуў урэшце на месяцавае святло белыя панчохі і скураныя чаравічкі.
Нічога яна яму на гэта не сказала, а толькі зноў павяла рукой, прыспешваючы бег лугу.
— Будзе табе цяпер у што прыадзецца, — адгукнуўся тым часам Дзюра. — Падумаў я, што аголенае цела, якое хінецца да граху, варта неяк апрануць і схаваць, каб не чулася яно ў гэтым свеце так, быццам нехта абскубаў з яго пёры. Ды і сагрэць яго варта, бо вада яго ўвесь час студзіць.
— Не ведаю я, як усё гэта апранаецца і ў якім парадку, — заўважыла Майка, косячыся на ўласнае цела з-пад веек.
— Ды я і сам цябе ўбяру — рук мне хапае, — сказаў Дзюра і ўзяўся за працу.
Надзеў ён найперш кашулю, пасля — летнюю фіялкавую сукенку, пасля — падбітую ватай кацавейку. Захоўваў ён пры гэтым ва ўсёй сваёй паставе нерухомасць, працуючы толькі рукамі, нібы канямі наравістымі то зверху ўніз, а то і наадварот правячы.
Прыбраная Майка лашчыла рукой кацавейку, што, не прылягаючы блізка да цела, ляжала на яе гнуткай фігуры накшталт звона, які гайдаецца ад найлягчэйшага ветрыку.
Па праўдзе кажучы, краўчык-папсуйка кроіў не надта спрытна, аднак няспрытнасць яго крою і чужасць недапасаванага ўбрання толькі ўзмацнялі незалежныя ад іх і недасяжныя іх абмежаванням чары русалчынага аблічча — нібы хтосьці яе ўрэшце ўвязніў, нібы канарэйку.
Дзюра аблямаваў яе шыю рознакаляровымі пацеркамі і зірнуў з захапленнем.
— Ну, цяпер ты выглядаеш па-боску, можна цябе хоць у хату весці, хоць на лаву садзіць — і ты хоць бы пра кірмаш, а хоць бы і пра іншыя людскія справы пабалабоніш. Зараз я яшчэ толькі ножкі твае босыя панчохамі дапоўню і чаравічкамі, нібы на свята, абцяжару — і змагу тады з табой без сораму ступіць хоць бы і на шлюбны каберац, каб прыняць цябе ў прыжыццёвае сужэнства не толькі з уласных тваіх белых рук, але і з рук самога Бога.
І Дзюра схапіў чаравічкі і панчохі, каб скончыць з Майчыным убраннем, аднак нечакана і першыя, і другія зваліліся з яго рук на кветкі і на буйныя травы, пужаючы раі матылькоў і стракоз, што заблыталіся паміж сабой крыламі.
Перад яго вачыма раптам паўстаў ва ўсёй сваёй неадпрэчнасці рыбін хвост.
Майка нібы ў бездапаможным адчуванні непапраўнай віны апусціла на грудзі галаву...
— Нешта мне, відаць, у галаве памуцілася, калі набываў я гэтыя панчохі і гэтыя чаравічкі, — сумна сказаў Дзюра. — Можа, забыў, а можа, і памятаць не хацеў, каб хвастом гэтым рыбіным памяць надта не баламуціць.
— Не прымеш мяне? — пужліва спытала Майка.
— Не прыму, — фанабэрліва адказаў Дзюра.
— Не прыслепіш каханнем маё калецтва? — спытала яна зноў.
— Не прысляплю! — з націскам адказаў ён.
— І ніколі не прызвычаішся?
— Ніколі!
Майка зірнула на пярсцёнак з гранатам, якім Дзюра толькі што ўпрыгожыў яе амаль дзіцячы палец.
Луг плыў цяпер так хутка, што полка тканіны, якую ўздоўж іх шляху разаслаў месяц, з маланкавай спешкай адсоўвалася наперад і, здавалася, скручвалася да неба.
Дзюра нечакана адчуў нястрымную тугу па беразе, па сушы, па трывалай глебе.
Майка гэта заўважыла і наблізілася да яго.
Дзюра не адхінуўся, але туга па беразе ў ім павялічылася і пачала невыносна яго мучыць. Палын за пазухай разагрэўся і распарыўся.
Майка рухавымі ноздрамі счула палыновы водар.
— Палыном пахне, — устрывожана шапнула яна.
Дзюра зірнуў на яе спадылба, апусціў вочы долу і ў адказ змаўчаў.
— На грудзях ён у цябе, за пазухай, — сказала Майка. — Русалкі гэтай травы баяцца, бо яе пах труціць іх і забівае. Дастань палын з-за пазухі і выкінь у возера.
— Хай ляжыць там, дзе дагэтуль ляжаў, — ухіліста адказаў Дзюра. — Набліжацца да русалкі заўсёды бяспечней і кемней з палыном на грудзях. Ці я ведаю, што б са мной здарылася, калі б я без палыну з табой тлумачыўся? Можа, і не са злой волі, але са звычкі дурной і самога паходжання зацягнула б ты мяне ў возера, каб ператварыць у тапельца.
Вочы Майкі загарэліся незвычайным агнём.
— Тапелец зачароўвае нас, русалак, бледнасцю, бо мы слабыя і крохкія, а ён пяшчоце нашай не супраціўляецца, — раптам шапнула яна, удыхаючы атрутны для яе водар палыну.
— І ты б хацела, каб смерць зламала мой супраціў? — трохі пыхліва спытаў Дзюра, дзякуючы сабе ў душы за прадбачліва нарыхтаваны запас.
— Хацела б, — проста адказала Майка.
— Вось таму і прагну я лепш палыном ад цябе адгарадзіцца, чым, усякую перашкоду прыбраўшы, сустрэцца ў тваіх абдымках са смерцю, — заўважыў Дзюра, адчуваючы, як па шыі прабягаюць дрыжыкі і ці то палохаюць яго, ці то спакушаюць...
— А адкуль ты ведаеш, з якім дзівам сустрэнешся ў маіх абдымках? — шапнула Майка. — Прыбяры перашкоду, бо час!
— Не прыбяру! — рашуча адказаў Дзюра і шырокай далонню ўдарыў сябе ў грудзі, туды, дзе ляжаў палын.
— Пасяліся разам са мной на дне возера! — ускрыкнула Майка з роспачнай просьбай у голасе.
— Жыўцом? — удакладніў Дзюра.
— Жыўцом ці пасмяротна, — адказала Майка. — Як вырашыш, так і будзе. Звяртаюся да цябе па-русалчынаму, бо не ўмею інакш і не магу, а ты ж мае словы з жахам адштурхоўваеш, бо нялюдскія, не твае, зямлёй не падпыленыя, страхі над сабой не маюць... Таму і баішся ты гэтых словаў і не хочаш іх рукой да сябе, нібы сярпом, прыгарнуць. Падумай сам: ці верыш ты, што я хачу зрабіць табе штосьці дрэннае?
— Калі падумаць, то веру, — адказаў Дзюра, — а калі не думаць, то думка такая ў галаву не прыходзіць.
Сказаў ён гэта і тут жа наўздагон дадаў:
— Вось ужо міжволі і падумаў...
Майка бяссільна апусціла рукі і адступілася да кветак.
Водар палыну і цяжар падбітай ватай кацавейкі стамілі яе і змусілі да маўчання.
А ў душы Дзюры так разраслася і распанавалася туга па трывалай глебе, а дакладней кажучы, па тым падзоле, які ён усё жыццё ўрабляў, што, змучаны падарожжам, ён ахвотна заснуў бы нават і векавечным сном, калі б толькі магілу яму ў тым падзоле матыкай выкапалі.
— Спяшаешся да берага? — спытала Майка.
— Анягож, — адказаў ён.
— Зараз жа хочаш вярнуцца?
— Ласкава прашу і благаю, — з нечаканай ціхмянасцю ў трохі змененым голасе прамовіў Дзюра.
Майка махнула рукой, і не паспеў Дзюра пра нешта падумаць, як адразу ж убачыў перад сабой уроблены бераг.
Як мага хутчэй на бераг з лугу ён выскачыў.
— Прыходзь у наступную нядзелю, я буду чакаць, — спакутаваным і бяссільным голасам сказала Майка.
Дзюра павярнуўся, каб развітацца, аднак ні Майкі, ні плывучага лугу ўжо не было.
Возера паменшылася, па-ранейшаму улёгшыся ў звычайных, пазначаных дрэвамі, межах.
Дзюра паспеў яшчэ заўважыць, як яно паспешліва пазбаўляецца цудатворным чынам прыдбанай бязмежнасці і як, па-гаспадарску прыбіраючы кудысьці перапужаныя рэшткі заклятай велічэзнасці, сілай раскілзаных водаў стараецца суцішыцца і знерухомець у сваёй прыроднай абмежаванасці.
На яго зморшчанай начным ветрыкам роўнядзі месяц якраз размножыўся на безліч неаддзельных адна ад адной і кепска прымацаваных да прыгледжанага месца срэбных пацерак, якія, знікаючы і ў адначассе нараджаючыся, вылузваліся адна з адной, але не перавышалі, здавалася, умоўленай раз і назаўсёды колькасці.
Міжволі трымаючы ў полі зроку гэтую безыменную колькасць, Дзюра злосна ўздыхнуў і адчуў на сэрцы палёгку, бо пад нагамі меў ужо трывалую глебу, а навокал — звыклы парадак смяротных і дарагіх яму рэчаў.
"Захацелася душы перадыхнуць хвілінку і паграшыць, і Бог ёй ані чараў не пашкадаваў, ані пастронкамі на бездарожжы не закілзаў, бо не хацеў, відаць, пазбавіць вольнай волі, таго мізэрнага дарунка, які спажывае яна спрадвеку, нібы акраец чорнага хлеба, аднак спажыць ані ўмее, ані можа", — падумаў Дзюра, звесіўшы галаву на грудзі, каб лепш думалася. — Тое толькі пэўна, што бачыў мяне Бог на ўласныя вочы, калі тырчаў я на тым рухавым лузе, бы прывязаны да тычкі гарох, і калі спакусу сваю святочна ўбіраў у падбітую ватай кацавейку, і калі на белы палец, не адным, напэўна, грэхам запэцканы, радасна надзяваў пярсцёнак з гранатам. І тое яшчэ ён бачыў, як панчохі белыя і чаравічкі скураныя, цяжкай і сумленнай працай для ног людскіх падрыхтаваныя, хацеў я невядома якім чынам да хваста рыбінага прычапіць.
Дзюра перажагнаўся і свабодным крокам выйшаў з лесу на дарогу, а дарогай скіраваўся да вёскі, якія падміргвала яму здалёк адзіным агеньчыкам у акне адасобленай хаты. Цемра вылучалася на фоне нашмат яснейшых палёў, памахваючы тут і там, нібы хусцінкай на развітанне, белым комінам.
Вярнуўшыся ў сваю хаціну, лёг Дзюра спаць.
І так яго раскаянне і вясна разабралі, што ён, ледзь паспеўшы пазяхнуць усяму свету на дабранач з вострым, падобным да рэзкага шчаўчка, выгукам, адразу ж заснуў.
Спаў ён звычайна без сноў, аднак той ноччу сны яго замучылі.
Прысніў ён сябе ў выглядзе тапельца, што разлёгся на дне возера. Ведаў ён пра сваю безабароннасць і няздольнасць пяшчоце русалчынай супраціўляцца — і рухавая чарада русалак навыперадкі асаджвала яго яшчэ не пазбаўленыя ранейшай прыгажосці парэшткі, што напэўна былі для пажадлівых вуснаў вытанчанай стравай.
Адчуваў, як пад пахамі яго невыносна казычуць белыя, халодныя пальцы і ўласная смерць катуе яго, нібы паскудная зараза, замест таго каб даць целу адпачынак.
Пашкадаваў ён сябе, без нічыёй апекі самотна палеглага на азёрным дне, і хоць наяве ніколі не плакаў, цяпер пачаў скрозь сон чулліва парумзваць, але не сваім, а дарэшты жаночым голасам, быццам душа яго ў тым сне наўсуцэль абабілася.
Урэшце ён прачнуўся, прыслухаўся да ўласнага, але непадуладнага яму несупыннага плачу, клапатліва выцер рукавом з куткоў расчуленых вачэй слёзы, адначасова рот, што самахоць усхліпваў, рукой прыкрываючы і плач прыглушаючы.
Агледзеўся потым па хаце, перажагнаўся і як пачаў баяцца, дык баяўся ўжо да самай раніцы.
Ад гэтага страху, як ад працы ў полі, не адцягнула б яго ніякая сіла, бо за што б Дзюра ні браўся, усё любіў даводзіць да канца.
А баяўся ён не толькі здзейсненых на возеры ўчынкаў і той невядомасці, якую яны за сабой пацягнулі, але і самога страху, які наведаў яго і замацаваўся не ўнутры, а дзесьці вонкі — у цямрэчы.
Рассеўся гэты страх на яго душы, як крумкач на ўзаранай зямлі, і нічога не казаў, а толькі ўсё сядзеў і сядзеў.
Зразумеў раптам Дзюра, што адурманіла яго Майка і чарамі прываражыла, каб да сябе абцяжаранага грахом прынадзіць, а потым падрыхтаваць яму дзеля сваіх русалчыных справаў падводную смерць.
"Смерці я пазбег, а вось ад граху сысці не змог! — думаў Дзюра, старанна распальваючы ў душы Божы страх. — Не для мяне ўсе гэтыя спатканні пад месяцам і гэтыя белыя рукі, з працай не знаёмыя. Так мне яны патрэбныя, як кабыле вянок з руты! Кепска будзе, калі чалавек пацягнецца не да свайго. І навошта было мне, каб яго ліха, пазіраць на возера яе вачыма і ўсёй сваёй істоцінай нязвычнай ціснуцца ў тую бясконцасць, да якой душы мая ані прычэпіцца, ані прывяжацца".
Вырашыў ён тады ад любых спатканняў з Майкай адгэтуль адмовіцца.
І адмовіўся.
Мінула яшчэ адна нядзеля, і другая, і трэцяя, а Дзюра нават носа ў лес не паказваў.
Міналі нядзелі і, мінаючы, быццам збіраліся на беразе возера, каб, узяўшыся за рукі, глядзець некуды ў чаканні і ўзаемна пералічвацца: сабралася нас ўжо, маўляў, столькі і столькі.
Дзюра ж бо быў перакананы, што Майка не прапускае ніводнай нядзелі і аддана чакае яго ва ўмоўленым месцы.
Калі б гэтая вера і гэтая перакананасць яго падманулі, ён бы нават пакрыўдзіўся і трохі засумаваў.
"Хай чакае! — казаў ён сабе, усміхаючыся ў вусы. — Азірнуцца не паспее, як за чаканнем міне вечнасць".
Ранейшыя мір і спакой вярнуліся ў яго душу, як раптам у адну нядзельную ноч, рыхтуючыся да сну, пачуў ён у куце шамаценне.
Не хацелася яму адрываць галавы ад сну, што так да яе і хінуўся.
"Хай яно яшчэ раз зашамаціць, тады і буду разглядацца і разбірацца", — падумаў ён.
У куце зноў зашамацела.
“Хай яно яшчэ трэці раз зашамаціць, тады я ўжо дакладна страчу цярпенне і праверу”, — зноў падумаў ён.
Зашамацела трэці раз.
Зірнуў Дзюра ў той бок, а там на падлозе нешта залаціцца і рухаецца.
Нічога больш не робіць, а толькі рухаецца і залаціцца.
У хату праз шыбу акурат увайшоў месяц і выцягнуў на падлозе касы адбітак акна, нібыта хацеў праз яго убачыць, што там, пад падлогай, робіцца.
І якраз на гэтым адбітку нешта залацілася і рухалася.
“Сноп гэта жытні ці д’ябал з дукатам у роце?” — падумаў Дзюра і напружыў зрок.
Напружыў зрок і пазнаў.
У куце на падлозе залацілася, не менш і не больш, каса Майкі. З усяе, відавочна, сілы яна паўзла да яго, нібы жывая.
Дзюра здранцвеў і прамармытаў нейкае слова, якое, зрэшты, і сам, перапужаўшыся, недачуў, але якое напэўна мусіла акрэсліць яго цяперашні стан.
Каса ж, падбадзёраная, відаць, яго мармытаннем, паўзла ўсё хутчэй.
На сярэдзіне яе шляху Дзюра перахрысціўся, але знак крыжа касе ўпоперак дарогі не стаў і намераў яе не перакрэсліў.
Дапаўзла каса ажно да яго ног і там, знерухомеўшы, скруцілася ў клубок, быццам запалоненая зімовым сном змяя.
Дзюра ўскочыў і выбег з хаты ў свет, папраўляючы на бягу рэмень ад портак, а каса з усяе моцы шась за ім, нібы баючыся страціць з вачэй, якіх у яе, зрэшты, не было.
Адбег Дзюра ад хаты на некалькі крокаў, ажно бачыць, што каса неадступна за ім гоніцца, кудлацячыся і залоцячыся ад спешкі.
Дзюра налева — і каса налева.
Дзюра направа — і каса направа.
І ні адчапіцца ад яе, ні збегчы, ні добрым словам адкупіцца.
Схапіў тады Дзюра камень і кінуў.
Трапіў камень у касу.
Ад снарада гэтага каса заблішчэла яшчэ залацісцей — і зноў паўзе да Дзюры.
Штурхануў яе Дзюра, а яна ля ног яго кладзецца, і лашчыцца, і вартуе яго, як той верны сабака, якога ні штуршком, ні каменем не адгоніш.
Засаромеўся Дзюра такога ўчынку і ад сораму палагаднеў.
"Галаву мне, відаць, сном занадта затуманіла, што я касы дзявочай спужаўся! — падумаў ён, мацуючыся духам. — Не баяўся я яе, калі яна аздабляла Майчыну галаву, а цяпер вось спалохаўся, калі яна самахоць паўзе па зямлі, нібы бяздомны чарвяк. Ды хай сабе і паўзе, калі няма ёй у свеце прытулку".
І ён вярнуўся ў хату.
Каса — за ім.
Тую ноч Дзюра прабавіў без сну, углядаючыся ў касу, якая, настойліва залоцячыся, усю ноч праляжала ля яго ног.
Толькі пад ранак выпаўзла яна з хаты за парог і знікла жыўцом, як жыўцом і з’явілася.
Да наступнай нядзелі не было ў хаце ні шамацення, ні касы.
Дзюра ўжо спадзяваўся, што прывід не вернецца. Аднак ён памыляўся. Як толькі надышла нядзеля і наступіла ноч, каса зноў наведала яго хату, каб залаты свой цяжар ля ног Дзюры скласці і пад адным дахам з ім пераначаваць.
"Трэ да шаптуна па раду ісці", — разважыў Дзюра.
І пайшоў да шаптуна.
Быў вечар.
Шаптун жыў за вёскай, у малым ліпніку, доўгія цені якога выбягалі далёка за выдзеленыя ім межы, штохвіліны па-новаму кладучыся на нізкую мураву, кожная сцябліна якой паасобку высвечвалася ў вечаровым святле.
Здавалася, што людна ў ліпніку ад руху тых агнёў і ценяў і што пануе там няясная спешка і безупынная змена месцаў на мураве, быццам шукалі там кагосьці, хто хаваўся адначасова за ўсімі дрэвамі…
На маленечкай хацінцы, што размясцілася навідавоку сярод ліп, былі два коміны. Адзін — напалову развалены, бяздзейны і бескарысны, пакінуты на даўнім месцы толькі ў памяць пра ранейшыя заслугі, а трохі воддаль — другі, дзейны і вышэйшы за першы.
І вось з другога коміна цягнуўся роўны і тонкі струменьчык дыму, што бязвольна збягаў уверх, на пэўнай вышыні траціў засяроджаную раўнавагу і, злёгку прыспускаючыся, распаўзаўся дробнымі заблытанымі кудзерамі, якія да апошняга свайго моманту кішэлі ў пурпуры вечаровага сонца.
Дзверы ў хацінцы былі такія нізкія, што свабодна ўвайсці праз іх мог хіба што гномік ці які гарбунок. Гаспадар жа хацінкі быў ледзь не волатам і ростам абагнаў усіх жыхароў вёскі.
Увайшоўшы, Дзюра ўбачыў, што шаптун стаіць пасярод адзінага пакоя, трохі пахіліўшы галаву, каб не ўперціся ў занадта нізкую столь.
Стаяў ён у цясноце пакоя, як той дуб, вакол якога збілі дзеля нейкай неабходнасці альтанку, абраўшы дрэва яе сярэдзінай і падпорай.
Стаяў нерухома — ці то таму, што не меў пакуль ніякай працы, ці то таму, што так яму было найзручней і найзвычней.
Вусы ў яго былі сівыя, абвіслыя — яны дзвюма багатымі касмылінамі засцілалі ўсю ніжнюю частку твару, быццам частка гэтая была залішняй ці занядбанай. Затое верхняя частка вылучалася добрым шырокім ілбом і светла-карымі вачыма, што глядзелі сурова, але дабрадушна.
Нягледзячы на сівізну вусаў, буйная чупрына ў шаптуна мела колер крумкачынага крыла.
Было бачна, што любіў ён выгоду, утульнасць і да дробязяў гаспадарлівае ўладкаванне, бо меў і лаву, і зэдлі, і куфар, адшліфаваны штодзённай чысткай, і зіхотка-белую пасцель з падборам падушак — ад найвялікшай да найменшай, і стол, накрыты напэўна падораным, надзвычай узорыстым абрусам, на стале ж стаяла бутэлечка з вішнёвай наліўкай уласнага прыгатавання.
Па кутах зелянеліся вязанкі свежага аеру, водар якога, змяшаны з нейкім душным і нібыта хлебным пахам пабеленых сценаў, напаўняў пакой.
На адной сцяне барвовіўся старанна акураны абраз Божай Маці ў вянку з засушаных кветак, а побач з абразом вісела ў тонкай дубовай раме блаславенне з надпісам: "Мір гэтаму дому".
Яшчэ там вісела прымацаваная да сярэдзіны столі і ўласнаручна шаптуном выструганая клетка з канарэйкай, у якую ён цяпер, стоячы ў пакоі, углядаўся, нібы кіруючы погляд ў бязмежную далеч, хоць клетка тая была тут жа, перад самым носам.
Шаптун абыякава павітаў госця ледзь заўважным рухам брыва, даючы зразумець, што хата яго да такіх візітаў ужо прызвычаілася.
Дзюра маўкліва і паважліва чакаў.
Пераступаючы цераз парог гэтай хаты, ён адчуваў прыемны гармідар у галаве, за якую зараз іншая, больш дасведчаная, галава пачне думаць, забраўшы яе клопат і цяжар.
Шаптун упарта маўчаў — яго маўчанне ў гэты момант нібыта падвоілася.
Дзюру здалося, што пра яго прысутнасць забылі, але перарываць падвоенае маўчанне не асмельваўся.
"Патрэбнае яму, відаць, тое маўчанне, — думаў Дзюра. — Рыхтуецца, мабыць, да размовы альбо веду ў памяці збірае і грунтуе".
— Ты прыйшоў? — не адрываючы вачэй ад клеткі з канарэйкай, спытаў раптам шаптун у той момант, калі Дзюра гэтага найменш чакаў.
— Анягож, — пацвердзіў Дзюра.
— Дагэтуль ты ў мяне не бываў, — зазначыў шаптун з кепска прыхаваным жалем і зірнуў на Дзюру, быццам яго за гэтую небываласць прабіраючы і дакараючы.
— Неяк не было нагоды, — адказаў Дзюра, адчуваючы невыразную віну.
— А цяпер ёсць? — сурова спытаў шаптун.
— Ёсць, — адказаў Дзюра.
— На тое ў свеце нагода і існуе, каб быць у людзей, — сказаў шаптун і паказаў рукой на месца на лаве пад сцяной.
Дзюра прысеў.
"Ну, і што ён мне цяпер скажа?" — з цікаўнасцю падумаў Дзюра.
Шаптун падсунуў зэдаль і таксама сеў — насупраць Дзюры, каб настойліва вывучаць яго суровым поглядам.
— А ці ведаеш ты, — раптам спытаў шаптун урачыстым манатонным голасам, — а ці ведаеш ты, што прабацька наш Адам да ганебнага грэхападзення меў рагавую скуру, якую не брала ніякая смерць?
— Ніколі пра гэта не чуў, — адказаў Дзюра, трохі выпростваючыся і дранцвеючы на лаве.
— А ці ведаеш ты, — зноў прамовіў шаптун, — што ў індыйскай зямлі ёсць рака Джумна, у якой топяць чараўніц? Вада ў гэтай рацэ чорная, прыбярэжныя дрэвы яна не адлюстроўвае. А хто гэтай вады вып’е, той не толькі смагу не натоліць, але і памрэ, а пасля смерці будзе сасмяглымі вуснамі варушыць, нібы для піцця, і вуснамі тымі, у труне лежачы, высмоктваць вільгаць з зямлі, ажно зямля ў тым месцы трэскаецца да сухасці. Ведаў ты пра гэта?
— І пра гэта ніколі не чуў, — адказаў Дзюра і адчуў, што веда шаптуновая пачынае ўжо належным чынам дзейнічаць.
— А ці ведаеш ты, што праз дзірку ад сучка ў труне можна ўбачыць д’ябла? — казаў шаптун далей. — Глядзець на яго лепш за ўсё ў Вялікую пятніцу — трэба так запусціць у яго пісанкай, каб збіць з яго галавы шапку-нябачанку. Без гэтай шапкі робіцца ён усім бачны. Бачыў ты яго калі-небудзь?
— Дзе ж мне яго ўбачыць? — адказаў Дзюра. — Я ж невучоны і спосабаў не ведаю. А калі я яго нават і бачыў, то напэўна не ведаў, што гэта ён, а не хто іншы, бо чаго толькі часам чалавек у гэтым свеце не нагледзіць!
— Я вось яго не раз бачыў, — сказаў шаптун, нядбала махнуўшы рукой. — І ён мяне бачыў, палохаў, палохаў, ажно пакуль не знік, сам, відаць, чагосьці нечакана спалохаўшыся.
Шаптун замаўчаў.
Раптам яго маўчанне напоўніла Дзюру трывогай, тым больш што шаптун пачаў яшчэ цяжэй і неадольней у яго ўглядацца. І зноў у той момант, калі Дзюра найменш гэтага чакаў, схаваныя ў вусах вусны шаптуна заварушыліся, як змеі ў чароце, — але гэтым разам для таго, каб вышаптаць заклёны, складзеныя з дзіўных і няўлоўных словаў. Словы тыя Дзюра стараўся не ўчуць, загадзя ведаючы, што не зразумее іх і толькі дарэмна памножыць свае трывогі.
А шаптун усё мармытаў і мармытаў, не перастаючы засыпаць Дзюру словамі, якім, здавалася, не было ні канца ні краю.
"Калі не суцішыць ён гэтыя словы, мая галава дарэшты замарочыцца і — не дай Божа! — адубее на карку, бы тая капуста, што пайшла ў стрэлку, — падумаў Дзюра, аберуч трымаючыся за лаву, каб цішком даць галаве хоць якую апору".
На шчасце, шаптун заклёны перарваў.
"Падрыхтаваўся ўжо і падказку ўсякую трымае напагатове", — адчуўшы ў душы палёгку, падумаў Дзюра.
— Расказвай, што ў цябе за нагода, — раптам спытаў шаптун, апошні раз сурова зводзячы бровы, бо на твары яго ўжо з’явіўся дабрадушны і даверны выраз, быццам шаптун хацеў грунтоўна і разважна пасвяціцца ў бядоты госця, каб бядоты тыя адпаведнымі зёлкамі спрытна вылечыць.
Дзюра перавёў дых і знерухомеў, каб словам сваім не перашкаджаць.
— Так і так, — пачаў ён голасам, які звычайна здабываў з сябе на споведзі, і расказаў усё з пачатку да канца, ад той хвіліны, калі напаткаў ён знячэўку Майку ў пшаніцы, і да таго моманту, калі яе каса наведалася ў яго хату.
— Наведваецца яна да мяне штонядзелі, калі надыдзе ноч, і спаць не дае, бы які залаты душылка, якога ані сон людскі, ані спакой не абыходзяць, і толькі тое яму карціць, каб у свой час з’явіцца і паншчыну начную адпрацаваць, — скардзіўся Дзюра, цяжка ўздыхаючы на словах, што найбольш вартыя былі ўздыху.
Шаптун уважліва слухаў, нешта сабе маракуючы і напэўна стараючыся параўнаць бяду Дзюры з вядомымі яму і беражліва захаванымі ў памяці выпадкамі і ацаніць яе.
Бачна было па ім, што ён ад усяго сэрца шкадуе Дзюру і хоча яму згодна са сваімі сіламі памагчы.
— Прабаваў яе перажагнаць? — спытаў шаптун.
— Прабаваў.
— І што?
— Нічога, — адказаў Дзюра, — знаку крыжа не спужалася.
— Бывае, што душылкі знаку крыжа не баяцца, — разважыў шаптун і глыбока задумаўся.
Дзюра цярпліва чакаў парады.
Урэшце шаптун галаву ад разваг вызваліў і прыпадняў бровы, нібыта хочучы лепш прыгледзецца да Дзюры.
— Ёсць у мяне парада, — сказаў ён, з галавы да ног абводзячы яго поглядам, — слухай уважліва і зрабі паводле сказанага табе слова. У нядзелю вечарам змачы свянцонай вадой пальцы і ніякай ежы імі не кранай. Калі ўноч зазалаціцца ў хаце душылка, хапай яго тымі пальцамі, вынось з хаты і раскідвай па адным валаску на чатыры бакі свету. Развеюцца валасы па зямных абшарах і ніколі ўжо ў касу не сплятуцца. Так ты пазбавішся ад душылкі, а калі і гэты спосаб не дапаможа, застанецца табе толькі адно: прызвычаіцца да прывіду, каб твой сон ён сваёй прысутнасцю не парушаў.
— Хіба гэта мажліва? — спытаў Дзюра.
— Мажліва, — спакойна адказаў шаптун. — Каб далёка не хадзіць, у жыцці майго бацькі-нябожчыка было такое нашэсце. Наведваўся да яго штоночы душылка ў выглядзе — каб не зманіць — вэнджанага вепрука.
— Вэнджанага? — перапытаў Дзюра.
— Вэнджанага, — паўтарыў шаптун, горда выдзяляючы гэтую нязвыклую акалічнасць. — Што толькі нябожчык ні рабіў, каб душылка адчапіўся, — нічога не дапамагала. Прыходзіў штоночы, станавіўся каля тапчана і пах вэнджаным мясам у самы нос ласаму на прысмакі нябожчыку, няпрошаным пахам адбіраючы ў таго сон. Аднае ночы нябожчык раз’юшыўся: "Пачакай жа, сабака вэнджаны, — сказаў ён ці то вепруку ўголас, ці то не ўголас, але ў думках сабе самому, ужо не памятаю дакладна, як тое было. — Пачакай жа, сабака вэнджаны! Не сапсуеш ты мне сну ані самім сабой, ані сваім пахам, бо насуперак тваім намерам прызвычаюся я і да паху, і да цябе!" І як пачаў прызвычайвацца, так і прызвычаіўся. З таго часу ён не толькі соладка спаў пад адным дахам з душылкам, але і калі раптам душылка выпадкова спазняўся, нябожчык заснуць не мог і нецярпліва чакаў яго прыходу. Так ён з гэтым душылкам зжыўся і так яго прыручыў, што вяпрук той прывідны яму то рохканнем, то яшчэ якім адпаведным свайму вэнджанаму стану чынам выказваў удзячнасць. А паміраючы, нябожчык хваравітым ад блізкай смерці голасам сказаў: "Спаць адвечным сном пад адным дахам з гэтым душылкам я, напэўна, не буду, бо не дазволена яму смачна ўціснуць свой лыч вэнджаны пад той дах! Не такі гэта дах, што можа быць агульным для ўсіх без разбору! Абыдуся неяк на тым свеце без таварыша і не ведаю толькі, як ён без мяне ў гэтай тленнай юдолі справіцца". І памёр нябожчык, і па смерці яго душылка больш не з’яўляўся.
Так вось бывае на зямлі, што часам чалавек з чалавекам не пабратаецца, а з кашмарам і пакумуецца, і на ўсё жыццё звяжацца, бы той дуб з амялой. Задумайся пра гэта і ты — ці не атрымаецца, калі парада мая не падзейнічае, з душылкам гэтым неяк наладзіць сумеснае жыццё. Бо хоць тая русалчына каса не мае ў тваёй хаце, як тая зязюля ў чужым гняздзе, ніякіх правоў, лепшая яна з выгляду за іншых душылак, больш удалая яна ў цябе выйшла, чым у нябожчыка — вэнджаны вяпрук. Хто ведае, ці не засумуеш ты пасля смерці па кашмары, які табе ў мёртвых вачах ужо не зазалаціцца. Усё здараецца і на гэтым, і на тым свеце, бо для таго гэтыя светы і народжаныя, каб здаралася ў іх усё згодна са сваёй мажлівасцю. А сум пасля смерці з’яўляецца лёгка, бо любіць яна незваротнасць і ўзнагародаў не трывае. Хай залаціцца гэтая каса ў куце на падлозе, а ты спі спакойна і душу гэтымі залацістасцямі не турбуй.
Шаптун гаварыў пра кашмары так, як іншы гаворыць пра пустазелле, якое не заўсёды трэба вырываць з зямлі і якое бывае больш і менш шкодным, а часам нават і нявінным. Душылку Дзюры ён напэўна залічыў да нявінных. Па праўдзе кажучы, у глыбіні душы гэты душылка яму спадабаўся — у любым выпадку, шаптун не гідзіўся тым кшталтам і тым колерам, якія ён абраў.
Зірнуў шаптун дапытліва на Дзюру, хочучы праверыць, ці ўсцешыўся той і ці дастаткова палягчэла яго нягода.
Твар Дзюры не выдаваў ані палёгкі, ані ўцехі, ды і ніякіх іншых пачуццяў не выдаваў, апроч хіба што трохі раўнадушнага і маўклівага сведчання, што гэта той самы, што і заўсёды, твар Мацея Дзюры.
На твары настойліва рухаліся толькі сківіцы, нібыта Дзюра дажоўваў ці даядаў схаваную ў роце спажыўную скамянеласць. Да гэтай міжвольнай працы сківіцаў падштурхоўвала яго залішняя задуменнасць.
Заўважыўшы ўсё гэта, шаптун быццам мімаходзь дадаў:
— Такая мая парада, і ніхто ў вёсцы лепшай табе не дасць. Шаптуном я зрабіўся не выпадкова, але паводле прызначэння. Нарадзіўся я ў панядзелак, і ў панядзелак жа адлучылі мяне ад грудзей. Таму і зрабіўся я шаптуном і ў панядзелкі вучу.
У голасе шаптуна чулася прыроджаная дабрадушнасць і лагоднасць. Аднак некаторым словам ён аддаваў належную ім прыватна павагу і вымаўляў іх сурова і быццам з нагадкай. Гэтым разам слушнага адрознення ўдастоілася слова "панядзелак".
Дзюра ўздыхнуў, каб уздыхам скончыць размову, развітаўся з шаптуном і выйшаў.
Зжывацца з душылкам ён не хацеў. Сама думка пра тое напаўняла яго агідай і пагардай. Не для таго прыйшоў ён у свет, каб з кашмарамі знюхвацца і братацца. Дазнаюцца людзі пра тыя нядзельныя начоўкі і пачнуць яго хату, нібы заражаную, абыходзіць бокам. Бо што ж гэта за хата, у якой пужаюць? І якая ж дзеўка выйдзе замуж за хлопца, што разам бавіць ноч з душылкам і пакутуе на бяссонне?
Вырашыў тады Дзюра пачаць з развейвання касы на чатыры бакі свету.
Дачакаўся цярпліва нядзелі і старанна змачыў у касцёле пальцы свянцонай вадой. Ніякай ежы пальцамі тымі ён не кранаў і, калі надышла ноч, пачаў з біццём сэрца падсцерагаць у хаце з’яўлення касы.
Каса з’явілася ў прызначаны час і, як заўсёды, зазалацілася ў куце на падлозе.
Дзюра асцярожна да яе наблізіўся, схапіў пальцамі і вынес з хаты.
Ноч была зорная. Вёска спала. Часам толькі адгукаўся з далечыні самотны сабака, які выцягнутым у цемры і невядома куды скіраваным выццём абмінаў усё навокал так, быццам хацеў разам са сваім адвечным болем ад усяго свету адхіліцца, не могучы яго ўночы распазнаць.
Дзюра паспешліва ўзяўся за марудлівую працу.
Ён выцягваў з касы волас за воласам і кідаў на вецер на чатыры бакі свету. Хутка свежае паветра зацерушылася тысячамі залатых нітак, якія завіравалі ў няўлоўным танцы, нібы хочучы вытанчыць у раздоллях сабе месца.
Праз расплеценую увысь блытаніну нітак прасвечваліся далёкія зоры, нагадваючы воку, што за імі ёсць яшчэ неба.
Дзюру здавалася, што цэлы свет, быццам злоўлены ў залаты невад, заблукаў у завірусе і што ад сёння на гэтым свеце запануе новы парадак, а дакладней, бязладдзе.
У канцы ён не бачыў ужо нават нітак, а толькі адны залацістыя скокі і адну незлічонасць.
Думаў ён, што і ночы не хопіць на тое, каб развеяць касу, аднак і азірнуцца не паспеў, як каса растала ў яго руках, дарэшты рассеяўшыся.
Дзюра чакаў, калі вецер яе некуды знясе і згубіць.
Аднак залацістыя скокі ў паветры не спыняліся.
"Не хочацца залацінкам так хутка адна з адной расставацца, — падумаў Дзюра. — Бо як расстануцца, то ўжо ніколі адна з адной не сыдуцца і адна адну не знойдуць. Не саміх сябе ім шкада, а той касы, якой паміж сабой убачыць ужо не могуць... Патанчаць яшчэ якісь час і незваротна развеяцца".
Аднак залацісты пярэпалах і скокі не спыняліся і так урэшце надакучылі Дзюру, што ён, не здольны дачакацца жаданага выніку, вырашыў вярнуцца ў хаціну, каб як найхутчэй знік з вачэй від невыноснай залатой мітусні ў паветры.
Але толькі зрабіў ён першы крок да хаціны, як залацістыя ніткі пачалі паспешна збірацца і яднацца, і праз хвіліну Дзюра на ўласныя вочы пераканаўся, што яны па-ранейшаму спляліся ў русалчыну касу.
Не паспеў Дзюра прыспешыць крок, як каса папаўзла за ім да хаціны. І зноў мусіў ён прабавіць з ёй пад адным дахам бяссонную ноч.
Ранкам Дзюра глыбока задумаўся, што цяпер рабіць і як дзейнічаць.
І раптам у яго заклапочаную галаву прыйшла думка, за якую ён тут жа ўхапіўся, як п’яны хапаецца за прыдарожную вярбу.
Думка была простая: як найхутчэй ажаніцца.
"Катуюць мяне кашмары, карыстаючыся маім халасцяцкім станам, — не без слушнасці разважыў Дзюра. — Дай я жа я ажанюся, і тады Майка дакладна не асмеліцца начамі турбаваць касой жанатага чалавека, бо і самавітасць мая зробіцца для яе перашкодай, і бабы ў хаце збаіцца, як нечаканага начыння, не для яе выбрыкаў прыдбанага, а толькі для мае ўласнае выгоды... Нашто мне і далей заставацца нежанатым, як той цвік у падлозе ці тая кілбаса на калочку, нікім не кранутая і не паспытаная. А хай жа мяне паспытаюць, а тым часам я і сам сябе ацаню, і людзі мне пашаны не пашкадуюць".
З гэтымі думкамі выйшаў ён з хаты кудысьці на дарогу і, быццам Бог так вызначыў, убачыў там млынарыху, што ішла насустрач.
Прыгледзеў ён яе здалёк — ішла, злёгку пагойдваючы сцёгнамі і чырванеючы поўнымі шчокамі ў пыле, які яна штохвіліны ўздымала нагамі, а прыполам спадніцы зграбала да сябе.
Па меры набліжэння яна расла ў вачах Дзюры, якому, Бог ведае чаму, уявіліся раптам буферы цягніка, што набліжаецца да станцыі і несупынна павялічваецца.
Так вось павялічваючыся, млынарыха параўнялася з Дзюрам.
Сталі яны побач адно з адным, не кажучы ні слова і мераючы адно аднаго позіркамі.
— Чаго мы так сталі, нібы ў нас абаіх скончылася ў гэтым месцы дарога? — спытала з выклікам млынарыха і гучна рассмяялася, і смех выбаранаваў на яе шчоках дзве ямкі, у якіх маглі бяспечна схавацца дзве шраціны.
— Можа, яна ў нас абаіх і скончылася, а можа, і пачалася, — двухсэнсоўна адказаў Дзюра, зірнуў спачатку на адну ямку, потым на другую і затым перанёс погляд на ўласныя боты, начышчаныя нядаўна салам.
— Пільней нам, відаць, трэба так стаяць на дарозе, чым рабіць якую іншую працу, — прамовіла млынарыха і зноў засмяялася, але гэтым разам цішэй і асцярожней, так, быццам пацягнула Дзюру смехам, нібы ядвабным шнурам, бліжэй да сябе.
Дзюра спацеў і пераступіў з нагі на нагу.
— А калі б мы сталі не на дарозе, а на шлюбным каберцы? — годна спытаў ён і падняў бровы.
Пачуўшы адказ, млынарыха зарумянілася і хацела ўжо, згодна з дзявочай звычкай, схаваць адпаведна загнутым локцем удовін засаромлены твар. Аднак локаць, нягледзячы на яе высілкі, захрас занадта далёка ад твару і дасягнуць задуманай мэты не змог.
Дзюру спадабалася і гэтая сарамлівасць, і гэты рух локцем.
— Дык што? — памаўчаўшы хвіліну, спытаў ён. — Чакаю я згоды, а пра адмову і думаць не хачу.
— А хіба да мяне першы-лепшы заляцаецца, каб я наважылася на адмову? — не без крыўды ў голасе адказала млынарыха і пасур’ёзнела.
"Слушна баба кажа, — падумаў Дзюра. — Я ж насамрэч не першы-лепшы!"
Тут Дзюра злёгку выпрастаўся і развярнуў грудзі ў плячах, каб даць пачуццю ўласнай годнасці больш прасторы і свабоды ў целе.
Празрыста захмаранае неба цьмела срэбным, разбаўленым у імгле сонцам і рыхтавалася да дажджу, які, з ранку збіраючыся ў свежым паветры, з нечаканай і няхітрай спешкай абрынуўся раптам на зямлю. Забарабаніў па Дзюравым брылі, а светлую спадніцу млынарыхі спярэсціў там і сям цёмнымі кропачкамі.
Нечакана млынарыха рушыла далей, наперад, не столькі каб збегчы ад дажджу, колькі прагнучы прыгледзецца, ці скіруецца зараз Дзюра неадступна за ёй услед.
Дзюра скіраваўся.
Яна пайшла спераду, а ён крочыў за ёй ззаду, заляцаўся і балбатаў.
Неўзабаве ён з ёй параўняўся і, узяўшы за руку, пасунуўся трошкі ўбок, каб скоса зірнуць не ў твар, які яна штохвіліны адварочвала, а на тую руку, якую трымаў у сваёй, быццам хочучы яе ўзважыць і дакладна ацаніць зваблівы яе цяжар.
Дождж падаў няроўна, то стрымліваючы ў паветры дых, а ў калоссі — шолах, а то з падвойнай сілай высыпаючы шчодрае зерне з неба на зямлю.
Усё было так, як вырашыў сабе Дзюра. Неўзабаве ён ажаніўся з млынарыхай, і з таго дня, у адпаведнасці з яго здагадкамі, каса Майкі ў хату не зазірала.
Баялася яна, пэўна, без дазволу зазалаціцца ў вачах гаспадыні, якая ўзорна дбала пра парадак у хаце, ці, можа, утаймавала навязлівага душылку здабытая Дзюрам праз шлюб павага.
Праўда, у вёсцы казалі, што ўжо праз два дні пасля вянчання баба, якая лічыла, што адклад не ідзе на лад, пачала марудлівага хлопца біць і што Дзюра такому абыходжанню надта не супраціўляўся.
Цяжка вызначыць дакладна, колькі ў гэтых словах было праўды, а колькі — пустой балбатні, так неабходнай людскім ратам, як штодзённы хлеб.
Напэўна, баба біла яго ўдвая менш, чым казалі людзі, а ўжо палову такой мітрэнгі і вытрымаць можна, і прыняць, і пагадзіцца.
Так ці іначай, сам Дзюра ўсім навокал расказваў, што ён зусім пасталеў, бо на стале яго цяпер заўсёды хапала шчасця.
І ўсё ж аднае нядзелі шчасце так надакучыла яму ці то сваёй збыткоўнасцю, ці то яшчэ якім лішкам, што ён раптам да краёў напоўніўся тугою, якую даўнім звычаем ушанаваў у карчме багатым пачастункам.
Са смакам выпітая гарэлка не пазбавіла яго прытомнасці, а толькі дадала адвагі і развярэдзіла ў душы такую бязмежную, насуперак усяму свету, самастойнасць, што хлопец раптам без аніякай на тое падставы разышоўся і прыгразіў камусьці ў паветры кулаком.
— Што захачу, тое і зраблю! — нечакана крыкнуў ён, пагрозліва звяртаючыся да найбліжэйшага суседа па карчме. Найбліжэйшы сусед адсміхнуўся ад яго словаў, але замест таго, каб Дзюру адказаць, трэснуў наступнага суседа па карку, абняў яго па-п’янаму за шыю і закрычаў у вуха:
— Што захочам, тое і зробім!
Той, каго абнялі за шыю, толькі з пачуццём і ўсляпую, бо вочы меў заплюшчаныя, падтакнуў:
— Будзе ўсё ў нас цудоўна, будзе ўсё ў нас цудоўна!
З гэтымі словамі ён замахаў рукамі, быццам водзячы смычком па скрыпцы.
Дзюра ўдарыў кулаком аб стол.
— Слушна кажу, бо мне так падабаецца! — зноў ускрыкнуў ён і з выклікам агледзеўся.
Найбліжэйшы сусед, захоплены выклікам, выгукнуў "Ху-ха!", а той, каго абнялі за шыю, раптам расплакаўся і апусціў галаву на грудзі так бяссільна, быццам яна ў яго раз і назаўсёды вывіхнулася. Паслужлівы таварыш не мог яе ні адхіліць, ні на ранейшае месца на шыі прыладзіць, а толькі прыставіў яму неяк да вуснаў надпіты кілішак і цярпліва чакаў, пакуль нябога хцівымі вуснамі штосьці высмакча і падмацуецца.
Дзюра набраў поўныя шчокі паветра і пачаў бяздумна паддзьмуваць у прастору. Яму здавалася, што паддзьмуванне дае палёгку не толькі яму, але і ўсім навокал.
Адчуўшы, што палёгкі дастаткова, ён абхапіў галаву кулакамі, абапёрся локцямі на стол і так праседзеў да позняга вечара.
Што ён перадумаў і над чым паразважыў, сказаць цяжка. Тое толькі пэўна, што, пакідаючы ноччу карчму, не дадому ён скіраваўся, а збочыў у лес.
Захацелася яму хоць раз зірнуць на возера, па якім ён калісьці падарожнічаў з Майкай, падснёны плывучым лугам, адлятаючы неспрактыкаванай душой у бясконцасць.
Прыцемненае ў памяці ўражанне таго адлёту аднавілася ў целе і напоўніла яго жыватворнай дрыготкай забароненай, але спакушальнай свабоды.
Адчуванне бязмежжа, якое ён калісьці адштурхнуў, ударыла яго, як ударае зарыва пажару ў цёмныя шыбы, слепячы яе на паверхні, а нутра па-за ёй не асвятляючы.
Не разумеў ён, чаму да таго возера рушыў. Ведаў толькі, што з дарогі не сыдзе і што душа яго ў грудзях лютуе і разрастаецца, быццам стог сена, віламі прымножаны.
Гарэлка паволі з галавы дарэшты выветрывалася, але туга да возера так яго перапоўніла, што ў думках ён яе ад самога возера ўжо ні адрозніваў, ні адасабляў.
Па дарозе Дзюра напаўсвядома, напаўнесвядома назбіраў пучок палыну і схаваў за пазухай.
Ідучы праз лес, ён усё больш прыспешваў хаду і неўзабаве наблізіўся да возера.
Над берагам верна чакала Майка.
Зірнуў на яе Дзюра і знерухомеў.
А яна ніводным рухам не парушала той цішы, якую ноч ахвотна выдзеліла для яе гнуткай постаці. У нябёсах даспяваў месяц. Майка была дагэтуль апранутая так, як апрануў яе Дзюра. Відавочна не хацела пазбаўляцца дарагога ёй, бо выбранага ім, строю.
Была на ёй тая самая падбітая ватай кацавейка і тая самая фіялкавая летняя сукенка. На адной руцэ ззяў пярсцёнак з гранатам, а ў другой яна трымала скураныя чаравічкі і белыя панчохі як каштоўны, хоць і бескарысны падарунак. На яе шыі паблісквалі няважкай глазурай пацеркі, якім месяц надаў новых барваў, блізкіх сапраўдным і ў той жа час не адпаведных ім і небывалых.
Дзюра акінуў яе поглядам і ў належным месцы ўбачыў рыбін хвост, што разлёгся на лясной мураве скручанай у ракавінку канцавінай.
Хвост гэты прымусіў яго апамятацца і вярнуцца да заўсёднай разважнасці.
"Мая баба лепшая, бо ног у яе хапае і хвастом яна мне вочы не коле", — з прыемнасцю падумаў ён.
Майка нясмела выцягнула да яго руку з пярсцёнкам — на адлегласць, якую Дзюра тут жа вымераў поглядам.
— Я чакала, — шапнула Майка.
Дзюра нічога не адказаў, а толькі зірнуў на яе залацістую касу, каб праверыць, ці ёсць яна і ці на правільным знаходзіцца месцы.
Каса, як заўсёды, залацілася і пушыстымі завіткамі падала ад плячэй да ног.
Від касы зварухнуў Дзюраву закаранелую неахвоту.
Не мог ён глядзець на яе іначай, як на душылку, які начамі яго мучыў.
— Чаму ты не прыходзіў? — зноў адгукнулася Майка.
— Бо не спяшаўся, — адказаў Дзюра і зноў падумаў: "Лепш ужо каса маёй бабы, бо хоць не таўсцейшая яна за свіны хвосцік, затое начамі не пужае і самавольна па кутах не цягаецца".
— Я плакала, — прамовіла тым часам Майка, і вочы яе расшырыліся, быццам хацела яна паказаць яму ва ўсёй красе крыніцу таго плачу. — Не было ў мяне каго паслаць да цябе з весткай пра нястрымныя слёзы, і я паслала касу, але ты яе адштурхнуў.
— На галаве яна выглядае някепска, — зазначыў Дзюра ў адказе, — але калі зазалаціцца ў хаце на падлозе, нежанатаму чалавеку прызвычаіцца да яе цяжка.
Майка ўздыхнула.
— Хочаш паглядзець на возера маімі вачыма? — нечакана спытала яна, напружана і насцярожана.
— Хто ж гэта, маючы ўласныя вочы, захоча без патрэбы пазіраць чужымі? — адказаў Дзюра.
Майка бяссільна апусціла руку, дагэтуль усё яшчэ выцягнутую.
— У цябе за пазухай палын? — шапнула яна так ціха, што Дзюра ледзь пачуў.
— Але, — адказаў ён, гаспадарскім рухам спрацаванай рукі дакранаючыся да грудзей.
Майка горка ўсміхнулася.
— Дайшлі да мяне пад вадой чуткі-нячуткі, што ажаніўся ты з зямной жанчынай, — сказала яна, не гледзячы яму ў вочы і быццам саромеючыся чаканага адказу.
— Анягож, — горда пацвердзіў Дзюра.
— Не абрыдла табе быць з ёй сам-насам у хаціне? — спытала Майка і падняла апушчаныя толькі што вочы.
— Каму ж гэта абрыдне быць сам-насам з бабай? — няўпэўненым голасам адказаў Дзюра і адразу ж дадаў: — А калі і абрыдла, у бабы ёсць тры спосабы вынішчыць ува мне абрыдласць.
Майка ўсміхнулася і спытала:
— Якія гэта спосабы?
Дзюра ўзяўся ў бокі і, прыхрабрыўшыся, зухавата адказаў:
— Першы спосаб — біць палкай па галаве, другі спосаб — біць кіем па скроні, трэці спосаб — біць калом па ілбе.
— І які ж са спосабаў больш прыйшоўся табе да сэрца? — пацікавілася Майка і прыадкрыла вусны, чакаючы адказу.
Задумаўся Дзюра, не на жарт збянтэжыўся і, глыбока падумаўшы, адказаў:
— Да сэрца — ніводнага, а да галавы — дык усе тры.
Майка засмяялася срэбным, раззвоненым ва ўсе далі і аддаленні смехам, скочыла ў возера так, як і стаяла на беразе — у падбітай ватай кацавейцы, у фіялкавай летняй сукенцы, з чаравічкамі і панчохамі ў руцэ, — і знікла пад хваляй.
А смех яе яшчэ чуўся ў паветры і несупынна аддаваўся ў вушах Дзюры, што паглынаць яго не хацелі.
Трохі гэтым смехам пакрыўджаны, Дзюра адвярнуўся і разважыў, што час спяшацца да хаціны, тым больш што доўгая адсутнасць у доме пачала яго непакоіць з улікам характару яго бабы і магчымых наступстваў для ўласнай шкуры.
Дзюра жвава выбраўся з лесу і імклівым крокам адолеў працяглы шлях.
Калі ён наблізіўся да хаціны, на парозе чакала баба з калом. Дзюра папярхнуўся і збляднеў.
— Дзе ты быў? — спытала баба так, быццам пытанне было ў яе не толькі на кончыку языка, але і на кончыку кала.
Дзюра завагаўся з адказам, бо ваганне, якое абяцала затрымку, ён любіў, а вось неадкладныя адказы з прычыны іх адсутнасці ў галаве ненавідзеў.
— Дзе ты быў? — паўтарыла баба гучней і няўмольней, так што Дзюра не мог ужо абысці пытанне маўчаннем. Ён пачухаў патыліцу і ўздыхнуў.
— Ці я ведаю? — адказаў ён нарэшце такім голасам, нібы напраўду ведаў усё, апроч таго, дзе быў.
— Каму ж ведаць, як не табе? — закрычала баба. — Ці, можа, гэта не ты, а хтосьці яшчэ прабавіў ноч не дома?
— Відаць, ніхто яе замест мяне не бавіў, а толькі сам я ўласнай асобай, — пагадзіўся Дзюра і адчуў, што згода гэтая напоўніла яго раптам чымсьці накшталт неабгрунтаванай, а зрэшты, і да канца няўлоўнай надзеі.
— Кажы мне зараз жа, дзе ты быў! — крыкнула баба нецярплівым ажно да задыху голасам і з веданнем справы патрэсла калом.
А Дзюра як Дзюра хітра ўсміхнуўся і, нібы радуючыся свайму адкрыццю, адказвае:
— Хіба я дурань? Калі прызнаюся, дзе быў, ты напэўна астудзіш маю распаленую галаву калом.
Як схапілася баба за кол, як пачала яго апрацоўваць! Дзюру здавалася, што вымалаціць яна яму душу з цела, як даспелае зерне вымалочваюць з абы-якой мякіны! Але ён своечасова здолеў скарыстацца вольнай хвілінка паміж адным ударам і другім і, засланяючы ўсляпую локцем рот, як найхутчэй закрычаў:
— Спыніся, баба, ва ўсім прызнаюся!
І прызнаўся.
