Менск — Минск — Mińsk — מינסק (Менск — Минск — Mińsk — מינסק)

Гэтыя чатыры мовы — беларуская, расійская, польская і ідыш — сустракаюць на вакзале; яны глядзяць на цябе зверху з шэрай сцяны; і пазней ты натрапляеш на іх на кожным кроку, на ўсіх камісарыятах, установах — паўсюль шыльды на чатырох мовах...

Калі бальшавікі ў 1919 годзе ўпершыню ў Кіеве на Вялікай Васількаўскай вуліцы вывесілі аркушык з яўрэйскім надпісам "Вуліца І. Л. Перэца" — дык нават самі яўрэі смяяліся ў кулак:

— Хе-хе-хе, па-яўрэйску напісана... звар'яцелі!

Цяпер гэта натуральная рэч. Адзіны, хто дзівіцца, — гэта, мабыць, я сам.

Яўрэйскі балагол падвозіць мяне на фаэтончыку да гатэля "Еўропа" — ніякай таксы для балаголаў не існуе, і колькі б ты балаголу ні даў, ён таргуецца.

Гатэль — чысты, рэспектабельны. За пяць рублёў за суткі мне даюць вялікі пакой.

Парцье, малады хлопец, завозіць мяне ліфтам на другі паверх. Нейкі тып без пінжака падцягвае штаны і пытаецца п’яным голасам:

— Вы с бабой или без?

На імгненне мне падаецца: "Ну вось жа! Расія 1918—1920-га!" Але парцье перапрашае:

— Выбачайце, ён п’яны! — і заводзіць мяне ў мой пакой, прыгожую вялікую залу, асветленую электрыкай, абстаўленую мяккай мэбляй, — і я бачу, што памыліўся: выглядае, што мае суседзі ў вагоне мелі праўду, калі казалі, што ад "ваеннага камунізму" не засталося ані згадкі.

* * *

На Захараўскай вуліцы (афіцыйна яна завецца іначай, але ў горадзе яе называюць старым імем) людна і тлумна. І хоць цяпер шабес, бальшыня крамаў адчыненая. Бальшыня крамаў — кааператывы з дзіўнымі скаротамі на шыльдах, найбольш кідаюцца ў вочы вялікія "цэрабкаапы" (цэнтральныя рабочыя кааператывы). У кааператывах бітком набіта людзей — на ходніках густа і цесна. Салдаты, коннікі ў расхрыстаных шынялях з будзёнаўкамі на галаве, гуляюць натоўпамі. Яны прыўзнімаюць доўгія крысы, як некалі жанчыны, калі насілі даўгія сукенкі, каб не ўпэцкацца ў менскую гразь. Моладзь, дзяўчаты, пераважна чарнавокія і чарнавалосыя, у скураных куртках і ў кажушках, з цыратнымі туга напханымі партфелямі пад пахай, бягуць, спяшаюцца. Гэта яны бягуць ва ўстановы і з установаў, дзе працуюць. А паміж імі празлізгваюць час ад часу нетаропкія літвакі з торбамі для талеса пад пахай, паволі кіруючыся ў сінагогі.

Ніякіх кавярняў у горадзе не відаць. Найбольш відаць "сталовых", дзяржаўных рэстаранаў з нумарамі. Я адшукваю прыватную кавярню — крыху падсохлае печыва, выстаўленае на буфеце, патыхае беднасцю. Гаспадар выглядае не лепш за сваё печыва. Я прашу падаць мне кавы. Кава дрэнная.

— А лепшай у вас няма?

Гаспадар аглядае мяне і тут жа пытаецца:

— Замежнік?

— Так.

— Яно й відаць!

Выяўляецца, што неўзабаве я ўжо нават і гэткай кавы не атрымаю.

— Чаму?

— Бо хутка трэба будзе выкупіць патэнт, а няма за што.

— Няўжо ж людзі не ядуць?

— Ну чаму? Ядуць у "сталовых". Я мушу сплаціць некалькі тысяч рублёў падаткаў, трымаць чатырох чалавек на працы. Людзям аплачваюцца адпачынкі. У "страхкасу" (касу хворых) я мушу плаціць сам. За сажань найму памяшкання плаціцца нямерана — выходзіць, што мы з жонкай працуем дзень і ноч і не можам сабе зарабіць на пражыццё — да таго ж мы "лішэнцы", нават не можам аддаць дзіця ў школу. Мы не людзі, а буржуі! Каб іх чорт пабраў! Давядзецца зачыняць крамку.

На іншай вуліцы. Заходжу ў оптыку купіць шкельца для акуляраў. Пажылы яўрэй са змораным тварам у залатанай капоце сустракае мяне заклапочаным позіркам.

— Шкельца? Такіх у нас няма.

Урэшце ён знаходзіць мне зялёнае шкельца. Просіць за яго два рублі.

— У Варшаве такое каштуе адзін злоты пяцьдзясят грошаў, — кажу я.

— Дык калі ласка! Прывязіце мне крыху шкельцаў, я вам і сам заплачу рубель пяцьдзясят.

Завязваецца гутарка. Да рэвалюцыі гэты чалавек быў найвялікшым оптыкам у горадзе. Цяпер у яго ляжыць пара трэснутых шкельцаў. Ён грэецца каля гаршчка з вуголлем.

— Цяпер, — кажа ён, — ужо добра: я працую адзін, я "саматужнік", і людзі мне зайздросцяць. Але што з таго, калі не дастаць ніякага тавару. У Расіі ёсць адна фабрыка шкла для акуляраў, і то дрэннага, а нічога прыватнага не прадаюць.

Вось такое чуецца ад кожнага гандляра ці крамніка.

— Гэта ўсё яны! — паказваюць яны на кааператывы. — З кожным днём яны ўсё больш нас выціскаюць — і няма за што ўхапіцца. Хоць кідайся ў рэчку…

* * *

Пры гэтым Менск — горад вясёлы і жывы. Яшчэ й дагэтуль ён захоўвае ў сабе прывабнасць літвацкіх гарадоў, што месцяцца недалёка ад мяжы, дзе ідэі і памежная кантрабанда, баязлівасць і распуста, пабожнасць і вальнадумства, сціпласць і разбэшчанасць, старое і новае ціснуцца разам па гразкіх вулках і дамках і напаўняюць іх жыццём, неспакоем і надзеяй.

Тут людзі ўсё яшчэ правінцыйныя, крыху старамодныя, а таму і больш рэлігійныя.

Больш, чым у Маскве, блішчаць тут вочы ў моладзі агнём і жарам, як у самым пачатку рэвалюцыі. Больш, чым у Маскве, бегае моладзь на рэфераты і лекцыі. Амаль кожны носіць у падраным партфелі пачак "дакладаў", справаздачаў аб тым, як ратаваць краіну, як пашырыць рэвалюцыю на ўвесь свет.

І больш, чым у Маскве, яўрэйскае жыццё мае тут нейкі сэнс і змест. У Маскве жыве, напэўна, у некалькі разоў больш яўрэяў, чым у Менску. У Маскве ёсць яўрэйскі камерны тэатр, выдавецтвы, клубы, яўрэйскі факультэт, курсы, кіраўнікі і пісьменнікі яўрэйскай вуліцы жывуць у Маскве — толькі на фоне белакаменнай вялікарускай залатагаловай Масквы яўрэйскае жыццё выглядае там чужароднай плямай, нейкай недарэчнасцю.

Нездарма Калінін на з'ездзе яўрэйскіх земляробаў сказаў, што калі б ён быў рабінам, ён пракляў бы ўсіх яўрэяў, што пакідаюць сваю яўрэйскую культуру і масы і перабіраюцца ў Маскву.

Вось таму антысемітызм у Маскве моцны, як нідзе ў іншым месцы; вось таму, як нідзе ў іншым месцы, яўрэйскія кіраўнікі, якія ўжо гадамі жывуць у Маскве, злыя, заядлыя і зрусіфікаваныя; вось таму яўрэйскія пісьменнікі ў Маскве такія абстрактныя, таму такая сухая, зацвярдзелая і ненатуральная ў сваёй мове газета "Дэр эмес".

Белакаменная вялікаруская Масква не пераносіць "байстручка", які да яе прыляпіўся.

У Менску яўрэйскія надпісы, школы, курсы, тэатр, газета, суд, навуковы інстытут — натуральная рэч. Калі гэтага не было раней, да рэвалюцыі, — гэта было ненармальна, і таму ў Менску адчуваеш сябе так добра, таму кіраўнікі тут больш чалавечныя і ўпэўненыя ў сабе, таму моладзь тут больш свойская і цёплая.

* * *

У яўрэйскім судзе.

Яўрэйскі суд у Менску месціцца не ў нейкім прадстаўнічым месцы, а ў цеснай кватэры па суседстве з жыхарамі-літвакамі. У перадпакойчыку суда стаяць выстаўленыя суседскія качэргі і лапаты, саляныя дошкі для кашэравання мяса. У самыя важныя моманты, калі на шалях узважваецца лёс чалавека, праз тонкую суседнюю сценку ўрываецца сварка мужа з жонкай або калыханка маці ля калыскі яе заплаканага дзіцяці.

Мой знаёмы, маладзенькі сімпатычны паэт, чыя галава яшчэ больш, чым ягоныя боты граззю, прасякнутая ідэямі, фантазіямі і верай, апраўдваецца перада мною:

— Суд адкрыўся пазней, калі лепшыя памяшканні ў горадзе ўжо расхапалі, а рэквізаваць цяпер нельга…

Ва ўбогай судовай зале сабраліся некалькі дзясяткаў яўрэяў і яўрэек. Стол суддзі накрыты чырвоным сукном. На пачэсным месцы вісіць партрэт Леніна. Суд позніцца. Зашмат працы. Амаль усе яўрэі ідуць у яўрэйскі суд, і суддзі працуюць звыш сваіх сілаў. Сабраныя ў зале жанчыны ўзрушаныя.

— Мар’яська, — кажа адна другой, — я не буду чакаць, пайду дадому.

— Ідзі, ідзі, — кажа ёй суседка, — Ісроэлке-міліцыянт прыйдзе цябе "запрасіць".

Мар’яська не ідзе. Яна ведае, што з Ісроэлке-міліцыянтам няма жартаў. За няяўку атрымаеш штраф — і яна чакае, наракаючы:

— Пакінула малышоў у хаце — грэх перад Богам…

Яўрэй з падстрыжанай бародкай жартуе:

— Няма больш ніякага Бога. Хіба не бачыце, што на сцяне вісіць не Бог, а Ленін?..

— У нас у Камароўцы Бог яшчэ ёсць! — кажа жанчына.

Камароўка — гэта раён у Менску. Урэшце ўваходзіць маладзенькі чарнявы хлапец, звоніць у званок і абвяшчае:

— Устаць, суд ідзе!

Усе ўстаюць, мой знаёмы шэпча мне:

— Таксама малады паэт, сакратар суда, здольны хлопец.

Суддзя, маладзён у акулярах, сядае за стол, па абодва бакі сядаюць мужчына і жанчына, абое рабочыя, бедна апранутыя, гэта засядацелі, якіх набіраюць з жыхароў горада, як некалі прысяжных.

— Справа Каган — Штыгліц! — выгукае суддзя.

Да стала падыходзіць пажылы яўрэй.

Ён абвінавачваецца ў тым, што нейкі час таму кінуў сваю жонку і не даў ёй ніякіх сродкаў на жыццё, гэта значыць аліментаў, хоць суд быў пастанавіў, што ён мусіць ёй выплачваць пэўную суму. Міліцыянт Гольдберг пайшоў накласці арышт на яго пазументны тавар, але Каган схапіў тавар, закінуў яго да сваёй гаспадыні Штыгліц, удаючы, што тавар не ягоны, а гаспадынін.

Стары Каган апраўдваецца:

— Я бедны, каб жа я так добра жыў, дзе мне ўзяць на аліменты? Калі ж я нічога не маю… А тавар гаспадынін, таварыш суддзя…

Кінутая жонка ягоная крычыць з лавы:

— Каб ты так жыў, стары грахаводнік! Тая Штыглічыха не твая гаспадыня, а твая палюбоўніца! Ты з ёй жывеш…

Суддзя звоніць:

— Грамадзянка Каган! Вам яшчэ дадуць слова, не перапыняйце!

Але грамадзянка Каган не можа ўседзець на месцы:

— Такая старая костка! Такі нікчэмнік!..

Суддзя палохае штрафам. Яе адвакату ледзь удаецца суняць яе і супакоіць.

Міліцыянт Гольдберг гаворыць на газетным ідышы:

— Я ведаю вуліцу, дзе жыве Каган, як свае дзесяць пальцаў. Я пацвярджаю, што тавар, які я прыйшоў апячатаць, — гэта яго ўласнасць. Ягоныя заявы не адпавядаюць праўдзе.

Праз гадзіну апытанне сведак заканчваецца. Пачынаюць прамаўляць адвакаты.

Шкада небаракаў адвакатаў у Расіі. Замест таго каб сядзець на пачэсным месцы ў фраку з вялікай манішкай, яны, адвакаты, туляцца на лаве сярод публікі. Суддзя выслухоўвае іх, але не вядзе з імі ніякіх спрэчак, не цацкаецца з імі.

Вось выступае наперад стары адвакат, які абараняе грамадзяніна Кагана. Гэта тып старога правінцыйнага "прысяжнага паверанага", які ведае кодэкс, як пабожны яўрэй псальмы, — цяпер ён мусіць гаварыць на ідышы, і гэта даецца яму з вялікімі пакутамі.

— Таварышы суддзі, — пачынае ён.

Суддзя яго выпраўляе:

— Грамадзяне суддзі!

— Ізвініце — грамадзяне суддзі, — кажа ён.

Ён спахапляецца, што зрабіў памылку, і, хочучы яе выправіць, блытаецца яшчэ болей:

— Таварышы грамадзяне, гм… грамадзяне таварышы…

Зала смяецца. Стары яшчэ больш разгубліваецца. Ён гаворыць напалову на ідышы, напалову па-расійску, сыпле параграфамі як з дзіравага мяшка.

Адвакат з боку жонкі маладзейшы, больш красамоўны і сучасны. Гаворыць на чыстым ідышы, аж занадта расквечаным, і, замест таго каб сыпаць параграфамі, ён націскае на "псіхалогію".

— Які саладзенькі!.. — сакрэтнічаюць між сабой дзяўчаты.

— Устаць! — загадвае сакратар.

Суддзя нейкую хвіліну раіцца з засядацелямі і выносіць прысуд. На нейкі момант паміж бакамі і сведкамі ўсчынаецца гамана. А ўжо абвяшчаецца новая "справа" — гэтым разам крымінальная. Яўрэйка, што працуе ў мясным кааператыве, абвінавачваецца ў крадзяжы. У судзе поўна рэзнікаў, пасярэднікаў. Настрой напружаны. Справа пахне турмою.

* * *

Я наношу візіт суддзю ў ягоным кабінеце. Ён — былы рабочы, нейкі час ваяваў на франтах, урэшце яго прызначылі суддзём у Менску. Ён, вядома ж, ніякі не юрыст, але кодэкс вывучыў.

Хоць ён і моцна заняты, аднак з задавальненнем прысвячае мне некалькі хвілінаў.

— Маса працы, — кажа ён. — 80 працэнтаў яўрэяў звяртаюцца ў яўрэйскі суд, нават з іншых раёнаў, асабліва ў крымінальных справах.

— Чым гэта тлумачыцца?

— Па-першае, мова — можна паразумецца, па-другое, асяроддзе — ёсць маса працэсаў, якія патрабуюць, каб суддзя ведаў асяроддзе; трэба разумець умовы, канфлікты, звычаі, нават тон. І людзі ідуць у яўрэйскі суд. Ідуць аж занадта — за найменшую дробязь падаюць у суд.

— А як яўрэі ставяцца да суда?

— Цяпер ужо значна лепей. Спачатку зашмат гаварылі, сварыліся, як у рабіна, цяпер ужо прызвычаіліся да дысцыпліны — хоць усё яшчэ крыўдзяцца, што ім не даюць як след "патлумачыцца".

Заходзіць маладзён у шынялі з папахай на галаве і падае суддзю паперу.

— Вы хто?

— Райхлін, я з "допра" (турма).

— Ага! — прыпамінае суддзя. — Вы ўжо адседзелі свае адзінаццаць месяцаў?

— Не, праз сем месяцаў мяне вызвалілі за добрыя паводзіны.

Небарака Райхлін. Ён быў рабочым, належаў да прафсаюза, але "несазнацельны", учыніў махлярства. Жонка нарадзіла яму двойню. Адно дзіця выжыла, другое памерла. Паводле закону, кожнаму члену прафсаюза выплачваецца па дваццаць рублёў за народжанае дзіця на адзенне і таксама дваццаць за памерлае на пахавальныя выдаткі.

Райхлін пра гэта не ведаў, ён думаў, што за памерлае дзіця нічога не даюць, таму й запісаў мёртвае дзіця як жывое, каб атрымаць за яго дваццаць рублёў. Яго выкрылі і падалі скаргу ў суд.

Райхлін ужо і раней меў за сабой грахі. Частка членаў прафсаюза прыладзілася пазычаць свае прафсаюзныя кніжкі "непрацоўным элементам", каб тыя маглі атрымаць грошы за сваіх дзяцей, што нарадзіліся жывымі або мёртвымі, і дзяліліся з пазычальнікамі. У Менску на Нямізе з гэтага зрабілася цэлая прафесія.

Адным з такіх пазычальнікаў прафсаюзных кніжак быў той самы Райхлін — і таму суддзя пасадзіў яго на адзінаццаць месяцаў. Але Райхлін у турме паводзіў сябе добра, і праз сем месяцаў яго вызвалілі.

— Ці станеце вы нарэшце прыстойным чалавекам, таварыш Райхлін? — пытаецца ў яго суддзя.

— Так.

— І чым вы цяпер збіраецеся займацца?

— Малярствам.

— Дык вы маляр?

— Так, у турме мяне навучылі малярству.

Суддзя падпісвае яму паперы.

— Добрага дня, таварыш суддзя.

— Добрага дня, таварыш Райхлін.

Такіх яўрэйскіх судоў тут, у Савецкай Расіі, каля сарака.

* * *

У Інстытуце беларускай культуры ("Інбелькульце").

У калідоры прыслужнік здымае паліто. Светлыя прыгожыя апартаменты. Шмат юнакоў і дзяўчат, бялявыя, сінявокія, працуюць. Першы раз я чую беларускую мову ў Беларускай рэспубліцы.

У яўрэйскім аддзяленні сядзяць і з запалам працуюць. Тут не ведаюць ні пра якую палітыку — праца і праца. Фальклор, гісторыя, філалогія, бібліяграфія. Тут збіраецца ўсё, што яўрэйскі свет ствараў на розных мовах. Тут рыхтуюць акадэмічны слоўнік ідыша. Сядзяць студэнты і падлічваюць словы яўрэйскіх класікаў, пісьменнікаў, каб назбіраць усе словы, што ўжываліся ў яўрэйскай літаратуры. Сядзяць людзі і назапашваюць матэрыял па дыялектах ідыша. Высылаюць карткі, збіраюць ідышскія выразы. Арганізуюць экспедыцыі ў гарады, дзе нарадзіліся і тварылі яўрэйскія пісьменнікі. Працуюць камісіі краязнаўства, яўрэйскага побыту, эканомікі, статыстыкі, дэмаграфіі.

Людзі адданыя працы целам і душою.

— Мы хацелі б мець навукоўцаў, — кажуць мне, — такіх навукоўцаў, як Дубноў і іншыя. Трэба, каб свет меў як найбольшы давер да нашай Акадэміі навук, у якую мусіць ператварыцца наш аддзел. Мы прабачым любыя грахі, абы толькі да нас прыязджалі працаваць…

Тут пануе праца, і хто за працу — той з імі.

Мяне знаёмяць з прафесарам Ігнатоўскім, былым народным камісарам асветы Беларусі, прафесарам Менскага ўніверсітэта. Ён гаворыць са мной па-польску, але калі гаворка заходзіць пра ідыш, ён гаворыць на "ідышы".

Ён ведае амаль пра ўсё, што адбываецца ў яўрэйскім культурным жыцці.

— Мы працуем разам, — кажа ён. — Нам аднолькава дарагія і беларуская мова, і ідыш. На ідышы тут больш актыўных людзей, на беларускай тут больш чытачоў.

— І ці даўно так?

— Не. Раней сяляне звычайна пускалі кніжкі і газеты, што мы ім дасылалі, на папяросы з махоркай. Сёння яны ўжо чытаюць. Усё робіць школа.

Я знаёмлюся з некалькімі беларускімі пісьменнікамі, самы відны з іх — Янка Купала. Ён мае за сабой шмат палітычных грахоў перад саветамі, але яму прабачаюць — і без пакаяння, не так, як у нас, яўрэяў. Здаецца, ён атрымлівае дзяржаўную стыпендыю. Сярод беларускіх пісьменнікаў сядзіць і яўрэй-літвак з кучараваю галавою — беларускі паэт Бядуля. Ягоны партрэт вісіць у многіх беларускіх школах.

Ён расказвае мне на вясковым ідышы, з грубым "р", пра беларускі літаратурны часопіс, у якім ён працуе.

Гэтая мясціна ведаў такая чыстая, светлая і ясная, як самі веды.

* * *

На вуліцы мяне даганяе немалады чалавек, паўяўрэй, паўкаўказец, і загаворвае са мной па-ангельску… 

— Можа, вы гаворыце па-руску? На ідышы?

— Калі ласка, — адказвае гэты смуглатвары на ідышы. — Толькі хадземце ў нейкі зацішны куток. Тут я баюся гаварыць. Шпіёны з усіх бакоў.

Мы зварочваем у ціхую бакавую вулку. Чалавек хапае мяне за руку і просіць:

— Можа, вас будуць вадзіць у рэстараны, сяліць у найлепшых гатэлях, не паддавайцеся! Яны загаворваюць зубы, гэтыя бандыты, паказваюць усё ў найлепшым і найпрыгажэйшым святле, а пасля завабліваюць сацыялістаў з замежжа сюды і азмрочваюць ім жыццё… Я сам з такіх, бачыце!

Ён паказвае мне пачак газетаў, нататак, лістоў з пячаткамі — я запэўніваю яго, што ён можа быць спакойны.

— На жаль, — кажу я, — ніхто не жадае вадзіць мяне па рэстаранах, я хаджу сам і плачу добрыя грошы. Ніхто не дае мне ніякіх нумароў у гатэлях. Я плачу, і плачу дорага, як замежнік.

Але чалавек мяне не адпускае:

— Толькі не давайце гэтым бандытам сябе падмануць — сцеражыцеся!..

* * *

У сінагозе.

Яўрэі моляцца з ахвотай. Чытаюць кадыш. Толькі моладзі відаць мала.

Мяне разглядаюць. Я адзіны, хто ў капелюшы. Усе тут у веласіпедных шапачках, кепках, футровых шапках, ніводнага капелюша не відаць.

— Што б вы хацелі? Кадыш? — пытаецца ў мяне хударлявы літвачок, ад якога далёка патыхае шамасам.

— Не. Проста прыйшоў паглядзець, як яўрэі моляцца.

— З-за мяжы? — абступаюць мяне.

Пажылы яўрэй расказвае:

— Вось такі, як вы мяне бачыце, я быў раней вялікім "лесніком", гандляром лесам, а сёння я прадаю дровы на пуд, а часам і на фунт, але не наракаю, абы было ціха і спакойна, тады яўрэй можа трымаць галаву ўгору.

— Калі няма чаго ў рот пакласці, — кажа малы чалавечак, — дык галава і сама апусціцца…

— Яўрэям няма чаго наракаць на "савецкую ўласць", — умешваецца яўрэйчык з стрыжанай бародкай. — Ніколі яўрэі не мелі столькі правоў, як цяпер…

— Табе добра, ты саматужнік, — пярэчыць яму высокі маладзён. — Саматужнікам жывецца добра. Паглядзеў бы я на цябе, калі б ты быў крамнікам…

Саматужнікі цяпер — паважаныя людзі, і яны моцна трымаюцца з саветамі. Дакладна як некалі ў яўрэяў рамеснік не меў ніякай павагі, цяпер рамеснік у Расіі — важная асоба.

— Я саматужнік! — з гонарам абвяшчае рамеснік у сінагозе, і яму мусяць аддаваць пачэсную чаргу пры чытанні Торы.

* * *

У адной са шматлікіх яўрэйскіх школаў, што ёсць у Менску.

Дысцыпліна ў школе — слабае месца. Тут навучаюць паводле сістэмы Дальтона — я, на жаль, мала разбіраюся ў педагогіцы. Мне ўдаецца паразмаўляць з вучнямі. Літвацкія вастравокія і востраязыкія хлопцы і дзяўчаты трымаюцца свабодна, смела. Ні знаку колішняй шкалярскай сарамлівасці.

— Вось я, — кажа дзяўчына, — ужо канчаю школу.

— І чым вы цяпер збіраецеся займацца?

— Кравецтвам.

— Вашы бацькі былі краўцамі?

— Не, крамнікамі. А я хачу працаваць.

Як расказвае мне настаўнік, бацькі ў дзяўчыны не бедныя. Праца для яе не ёсць неабходнасцю, гэта яе ідэя, вынік навучання ў школе, якая ўзвялічвае працу.

— А я хачу быць механікам! — кажа хлопец гадоў пятнаццаці.

— У вас ёсць да гэтага схільнасць?

— Ды не! Але нам трэба ўздымаць індустрыю, і нам патрэбныя механікі.

— А я пайду ў педтэхнікум, — кажа худзенькая дзяўчына ў боціках, — я хачу быць настаўніцай.

Дробны хлопец, бледны і худы, з галавою старога прабіваецца наперад і пытаецца ў мяне:

— Вы з Варшавы, можа, вы ведаеце майго брата?

Ён называе імя вядомага варшаўскага актывіста руху "Моладзь Сіёна". 

Я расказваю яму пра ягонага брата, з якім якраз знаёмы.

— А вы таксама будзеце ў "Моладзі Сіёна"? — пытаюся я ў хлопца.

— Божа барані! — кажа малы і чырванее ад сораму.

Ён ужо камсамолец, ведае на памяць усё камуністычнае вучэнне, як раней таленавіты хлопец ведаў Гемору. Ён ужо сам праводзіць пасяджэнні, піша тэзісы і чытае рэфераты. І раптам такі сорам!..

У педтэхнікуме ўжо канікулы, там рыхтуюцца да святкавання дзявятай гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. Вучаніцы ўпрыгожваюць залы, вучні рэпетуюць прадстаўленне. Кампанія сядзіць за сталом і піша лозунгі — адчуваецца радасць, святочная мітусня. Настаўнікі і настаўніцы знаёмяць мяне крыху з лабараторыямі, з дасягненнямі — я знаёмлюся таксама з немалой колькасцю чарапахаў, змеяў, жабаў і іншых паўзуноў і чарвякоў. На жаль, больш мне нічога пабачыць не давялося.

Цікава, што ў многіх школах, дзе мне давялося пабываць, дзеці выраблялі вялікія лозунгі ў гонар "таварыша Дзяржынскага". У некаторых школах дзіцячыя часопісы або насценныя газеты нават зваліся імем "таварыша Дзяржынскага".