Мінск. Гісторыя любові

— Усё, мне досыць, я ўжо зразумела, што такое мегаполіс. Убіваешся ў вагон метро ў сваім Выхіне і едзеш паўтары гадзіны. А потым столькі ж назад. У гэтым метро і ўспамінаеш Мінск, дзе з канца ў канец на таксі — 15 хвілін! І ўсё адно ёсць звыклае адчуванне, што вось я паеду ў Нью-Ёрк і там будзе лепш! Мы не разумеем, колькі свабоды адкрываецца на нашай невялічкай прасторы, столькі часу вольнага, гэта складана пераацаніць! — жыццё з наскоку запхнула сяброўку ў маскоўскі ўніверсітэт, як у той вагон на “Выхіна”. Нашы гутаркі цяпер усё часцей праз скайп. — І яшчэ: Парыж, Лондан, Маскву апелі яшчэ ў XVIII—ХІХ стагоддзях. А Мінск у нас нейкі неапеты ці што... Мінск неапеты і неацэнены. Недалюблены. А асацыятыўныя канструкцыі — гэта ж 80% радасці ад горада! Мне вось цікава, ці любілі Мінск раней. Ці так, як мы... А мы — недастаткова, — сяброўка смяецца трохі з горыччу.

Я згаджаюся: нам бракуе блізкасці з горадам, а нашаму гораду бракуе міфа. Не таго, які пра цмокаў і вадзянікоў у Свіслачы, вядома. Не хапае Вялікага міфа — таго, што стварае цэльнасць, міфа з асацыяцый і вобразаў. Міфа ў першасным значэнні — як апавядання, што тлумачыць паходжанне сучаснага стану рэчаў.

Кожны месціч, я ўпэўненая, так-сяк стварае сабе такі міф сам, у меру ведаў і мажлівасцяў фантазіі. Чалавек вымушаны асвойваць месцы, у якіх жыве, шукаць сувязі і прывязкі.

Мае прывязкі ў асноўным, ляжаць у трох плоскасцях. Гэта часы, якія я ведаю, адчуваю. Найперш ранні Новы час — XVI і XVII стагоддзі: Менск-адчаюга, Менск, дзе два крокі ад свята да бойкі. Небяспечны і прывабны — гэта горад, пабачаны праз судовыя акты. Тут мінак мог сарваць з чужога пояса кашалёк (а кашалёк быў які! мяшэчкам!), сагнаць павозку з коньмі, здзерці шапку з чужой галавы і паляцець Ракаўскай дарогай. І гэта не кажучы пра страшнейшыя рэчы, якіх варта было сцерагчыся начамі! Але міла, што нават скрозь гэтыя крымінальныя акты можна пабачыць адносіны любоўныя, адносіны мужа і жонкі. Вось муж купіў жонцы шапачку — аксамітную, падшытую футрам куніцы і аздобленую чорным бабром. А вось жонка адправіла мужа ў суд на дабравольнае судовае кадзіраванне: “Иж дей я от дня сегодняшнего не маю пива и горелки пити аж до смерти своее. А если бым я коли кольвек меду або горелки упил се, теды вольно будет за сим добровольным прызнаньем моим вашых милостей враду, казать до турмы осадить и, водлуг воли и уподобанья своего, за тот учынок карать, которому каранью я противен быти не маю”.

Насамрэч, нягледзячы на хуліганства, тагачасны Менск быў і спакойным местам: ён жыў павольна і размерана (з тагачаснымі сродкамі камунікацыі іначай не выходзіла), ён ведаў сам сябе ў твар, перадаваў прафесіі ў спадчыну, толькі-толькі пакаштаваў карыцу, толькі-толькі пабачыў друкаваную кнігу, а яшчэ карту сваёй краіны... У гэтага горада яшчэ столькі ўсяго наперадзе.

Другая мая любоў — Мінск ХІХ стагоддзя: ужо значна больш разнастайны, энергічны, шматлюдны. Гэта горад праз газеты і мемуары. Хуліганства засталося: вось у лазні ў Траецкім скралі паліто; на рынку на Нямізе скралі кадушку з маслам; на Аляксандраўскай (Багдановіча) улезлі ў дом праз акно ды скралі бялізну; на Маскоўскай начны стораж затрымаў чалавека з чамаданам, аказалася, скрадзеным у пасажыра Рубінштэйна на станцыі “Мінск”. А самае дзёрзкае — падробленыя яйкі (фарбаваны жоўтым крухмал пагружалі ў раствор альбуміну, а потым у гіпс) і несапраўднае золата: у 1891 годзе два мінчукі прадавалі прыезджым залаты пясок, які ў выніку аказаўся медным пілавіннем.

Але і пры такім неспакойным фоне Менск быў прыгожым горадам, выклікаў захапленне: “На третий день пути к полудню вынырнул Минск. Развернувшаяся панорама города, вздымающегося на холмах, с каменицами под красными и зелеными крышами, в зелени садов, — панорама долгожданная показалась столь очаровательной, что я и Магдаленка пришли в столь неистовый восторг, что кричали во все горло и плясали от радости в телеге. Напрасно мать грозилась с передней телеги — мы были вне себя и не могли удержаться. Новые неизведанные впечатления всецело овладели мной и привели к состоянию, близкому к неистовству. Между прочим, Минск в то время был город маленький — всего 28 тысяч жителей. Мне все представлялось восхитительным, чарующим и грандиозным в размерах”, — так кранальна апісвае тата Максіма Багдановіча Адам Ягоравіч свой першы прыезд.

Трэцяя плоскасць, праз якую ўспрымаю горад, — гэта слой сямейных гісторый. Слой паваеннага пяцідзесяцігоддзя, які ўсё яшчэ можна ўзнавіць па драбніцах.

Мой горад для мяне — гэта бацька. Бацька навучыў любіць месца, у якім жывеш, з якога расцеш. Без экскурсій у выходныя, але нейкім такім ненавязлівым прыкладам.

Гэтак жа ненавязліва тата навучыў шукаць душу горада. Цяпер рэдка, але штораз запамінальна падарожнічаю новымі месцамі якраз па гэтую душу. Схема такая: пра новае месца трэба пачытаць, пасля, прыехаўшы, удыхнуць, дакрануцца. Пабачыць і паслухаць людзей. Прайсціся.

У кожным горадзе ёсць тры важныя пункты: гістарычны музей расказвае, як тут жылі даўней, як аздаблялі сваё існаванне, у чым бачылі выгаду і хараство; рынак будуе спецыяльна для вас сувязь мінулага з сучаснасцю, дае падслухаць, як жывуць людзі (толькі на рынку гэтая сувязь часоў такая відавочная); канечне, кавярня, ці, нават лепш сказаць, страўня (хоць у нас у сям’і ніколі так не казалі): паесці ў горадзе — сытна, цікава — гэта трэці складнік таго, як спазнаць душу месца — горад на смак. Пераход паміж гэтымі трыма месцамі, пахі, гукі і колеры, — яшчэ адценні горада.

Душа горада тонкая, як і ў кожнага з нас, і яе так лёгка параніць. Важка было летась чытаць артыкул пра “Вільню, якая памерла” — прынамсі для мінчукоў. Я, калі даведалася пра гэта, якраз сядзела ў цукерні з ковенскімі пірожнымі на Нямецкай вуліцы. Дзесьці побач прайшоў Скарына са сваёй Мартай, разбіраецца з братавымі даўгамі і заракаецца болей друкаваць. Тут жа Манюшка: падслухаў на суседняй Жыдоўскай, як габрэі святкуюць, і забахаў некалькі добрых ансамбляў па матывах. Станіслаў жыў у доме цешчы (да чаго толькі не змушае каханне!) і зарабляў арганістам побач з домам, у касцёле Святога Яна, які толькі перастаў быць універсітэцкім і яшчэ не забыў галасы тых, каго ўвесь горад праводзіў у высылку. І “каўнаская кандітэрія” — з вокнамі на багатых дамініканаў, у падмурку якіх так многа шкілетаў — невядомых, памерлых загадкавай смерцю, з вокнамі на гімназію (“тут училась Ингеборга Дапкунайте, она всегда, когда приезджает в Вильнюс, заходит в школу, здесь её очень любят”), з вокнамі на старую сінагогу, якая ў паралельным свеце ўзвышаецца над хрушчоўкамі вуліцы Нямецкай, адзінай вуліцы віленскага цэнтра, што не перажыла апошнюю вайну.

І гэта такое жывое жыццё (нават у падмурку дамініканаў), што ажно да слёз шкада, калі яго не бачаць, калі ім пагарджаюць.

Жыццё Мінска і яго душа не такія відавочныя, як Вільні, Парыжа або Нью-Ёрка. Спробы прадставіць Мінск Горадам Сонца, горадам, дзе найлепш у свеце ўвасобіўся ў архітэктуры камуністычны эксперымент, маюць права на існаванне. Але такі вобраз абмяжоўвае і горад, і нас. Гэта як прэзентаваць Беларусь запаведнікам савецкай спадчыны і некранутай прыроды. Мінск — горад мноства гісторый. Чым большы горад, тым больш у ім сэнсаў. А Мінск — вялікі горад.

Мой Мінск — горад кахання і любові. Як Масква, як Лондан, як Берлін. Кожнаму гораду трэба кахаць і любіць, іначай ён знікне.

***

Цяжка любіць у нестабільнасці, цяжка кахаць, калі ў любы момант можаш страціць.

Смерць блізкага адрывае часціну тваёй душы. Смерць горада робіць тое ж.

Балюча гаварыць пра тое, што знікае на вачах, на што не маеш ніякага ўплыву. Балюча, як казаць пра людзей, якім ты не змог памагчы: не паспеў, не знайшоў лекі. Успамінаць тое невымоўна цяжка.

Любую частку горада можна страціць ураз. Незалежна ад тваіх высілкаў, незалежна ад “дактароў”. Але мінчукі да гэтага заўжды гатовыя. Каб уратавацца ад будучага болю, будуем сценку паміж горадам і сабой.

Пра горад мой тата ўжо амаль не гаворыць, бо размаўляць пра Мінск — якое месца ні вазьмі — стала небяспечна для здароўя: вельмі балюча.

Пакуль я тут пішу, жанчына, даведзеная да крайняй ступені адчаю, стаіць на кране, вымагаючы большую кампенсацыю за свой дом. Абараніць сам дом пры любым раскладзе няма шанцаў.

“Людзі хітрыя, — пішуць каментатары пад навіной, — прапісаліся ўсе на жылплошчу, і ўсё ім мала кампенсацыі, яшчэ кватэр падавай”. А я вельмі добра разумею гэтых гаспадароў. Крыўдна, калі твой дом знёс ураган ці цунамі. Але адчуванне бездапаможнасці перад роўнымі сабе — людзьмі — вымагае вялікай кампенсацыі. Ці магчымая такая кампенсацыя ўвогуле — кампенсацыя за адсутнасць выбару?

Уразіў мяне горад Смаленск: увесь гістарычны цэнтр — прыватны сектар і стаіць сабе на пагорках. Людзі не баяцца зносу, нават не разумеюць, чаго я пытаюся. А ў Мінску можна пражыць у гэткім страху паўжыцця: новага не пабудуеш, бо ўсё некалі знясуць, абавязкова.

Я ведаю, як знос балюча ўплывае на ўвесь род, на ўсе пакаленні — у маёй сям'і была такая гісторыя. Для нас знос быў збавеннем: нарэшце асобныя пакоі для бацькоў і дзяцей, ацяпленне і гарачая вада. Але бабуля ўсё адно плача штораз, праязджаючы аўтобусам праз пакінутыя мясціны. Там засталіся ўспаміны і магілы (адна, дарэчы, проста за хатай: пад вішанькай на Пярэспе; няма ўжо ні хаты, ні Пярэспы, ні вішанькі). Тры пакаленні маёй сям'і захоўваюць адзінае фота дома: на ім дом стаіць ужо без даху, у акружэнні шматпавярховікаў. Ён на гэтай пахавальнай фатаграфіі выйшаў кепска, кадр атрымаўся хібны, "двайны". Ад гэтага дом яшчэ больш шкада.

Знос забівае памяць. Пасля яго не застаецца ні знаку мінулага жыцця і мінулых жыхароў. Можа, і наўмысна. Думаю, жанчына, стоячы на кране ў Ржаўцы, ясна адчувае, што са зносам дома знікне і большасць пражытага.

Жыць без апоры на мінулае, дарэчы, першы час вельмі камфортна. Але пасля ўнутраная пустэча, патрэба апоры вядзе да псіхатэрапеўта або да іншых выйсцяў, па інтуіцыі. Некаторыя пачынаюць складаць радавод, некаторыя цікавяцца гісторыяй. Уразіла мяне гісторыя некалькіх польскіх сем'яў, што засялілі "ziemie odzyskane" — далучаныя да Польшчы тэрыторыі вакол Шчэціна і Уроцлава. Пераможцы выселілі (у нямецкай тэрміналогіі "выгналі", у польскай — "перасялілі"; у супольных працах пішуць пра "прымусовую міграцыю") 3,5 мільёны мясцовых немцаў. (Потым, расказвалі, тыя начамі прыходзілі з-за мяжы да сваіх хат, папраўлялі дошчачкі ў плоце — мо спадзяваліся вярнуцца, а мо не маглі кінуць сваё ў разрусе.)

Першы час палякам, якія засялілі нямецкія гарады і вёскі, было не да гісторыі. Але паступова людзі пачалі азірацца і зразумелі, што яны ў атачэнні невядомага, на ўзроўні культурных кодаў недаступнага, чужога. Нічога не лучыла іх з месцамі, у якіх яны жывуць: ні сямейныя паданні, ні суседзі, ні гісторыя, ні міфічнае мінулае. І гэтыя палякі прыдумалі выхад: пачалі прыбіраць нямецкія могілкі. Яны не ведалі ні гэтых людзей, ні іх нашчадкаў, не маглі нават прачытаць словы на камянях — але даглядалі. На наступнай стадыі некаторыя сталі ставіць памятныя знакі побач са сваімі дамамі: "Тут жыла сям'я..." Такое вось гістарычнае прымірэнне. 

Думаю, некалі і новыя пакаленні жыхароў Ржаўца зацікавяцца зямлёй, на якой жывуць. Можа, нават пойдуць на закінутыя магілы ранейшых пасяленцаў. Пацікавяцца, хто жыў тут да іх.

Але ўжо і цяпер усё гэта можна рабіць. Можна засвойваць сваю прастору, свой горад. Тады жыць будзе прасцей.

Добра, што назвы ў нас такія жывучыя. Пры любым раскладзе, з любымі жыхарамі Ржавец застанецца Ржаўцам.

А мая назва — Пярэспа — жыве столькі, колькі славяне жывуць на гэтай зямлі, а мо і даўжэй. Старажытнае слова “пярэспа” абазначае пясчаную касу, гаць, што ўтвараецца на месцы ўпадзення меншай рэчкі ў большую. Апошнія сто гадоў назва Пярэспа зусім забылася, рэчку называлі канавай ці ручаём, а раён — Старажоўкай: ад вартаўнічай, сторажавай, заставы, якая стаяла на ўездзе ў горад з боку Вільні, яшчэ ў часы Вялікага Княства. 

Старажоўка — калыска Мінска, прынамсі легендарнага. У іншым вымярэнні дзесьці тут і жыве той самы Менеск, які даў жыццё нашаму гораду.

Калі тутэйшыя расказваюць пра свой раён, то пачынаюць з калыскі і адыходзяць, як правіла, не вельмі далёка. Зазвычай, спытаўшы пра родны раён, я слухаю гісторыі з дзяцінства: як купаліся ў Малочным ручаі — прытоку Пярэспы; як захоплена чыталі, схаваныя ад вачэй дарослых, на паўразбуранай царкоўнай браме; як азартна сікалі праз плот — хто вышэй; як хавалі верабейчыка, кладучы яму ў магілу капейкі і накрываючы сумнае месца вяночкамі (а потым цынічныя старэйшыя дзеці раскопвалі магілку і куплялі сабе за манеты газіроўку з сіропам). Смакі і пахі раёна — таксама спрэс пахі дзяцінства: салёныя грузды ў бочках, цукеркі ў какаве, мятныя пернікі, ванільныя булачкі, кінутыя сердабольнымі пекаркамі з акон хлебазавода, скіба белага хлеба і агромністы салёны агурок (купленыя “на таўкучцы, якую штодня беспаспяхова разганяў конны ўчастковы міліцыянер Гінзбург”).

Усе гэтыя неймаверна мілыя ўспаміны пра дзіцячыя смакоты і забавы дапаўняюцца зусім выпадковай згадкай:

— Там блізка, як бы ў дварах, быў суд. Я помню, як судзілі жанчыну, якая зрабіла аборт. Тады ж гэта было забаронена. Помню, мама хадзіла туды з іншымі жанчынамі.

 — ???

— Ну, збіраліся суседкі і ішлі ў суд паслухаць.

“Нібы тэлешоў паглядзець”, — думаю я сабе.

— Мама вельмі суперажывала гэтай жанчыне, якую судзілі. Я помню, яна прыйшла і расказвала, што ў жанчыны было чацвёра дзяцей, і іх адабралі. Вельмі мама яе шкадавала...

Тут важная акалічнасць, што гэтая гісторыя адбывалася тамсама (на скрыжаванні сучасных вуліц Крапоткіна і Машэрава), дзе ў іншых аповедах куплялі смакоты і маркі, прадавалі букецікі, сабраныя ў Навінках, гулялі ў хованкі.

Не адразу я зразумела, што ў гарадскіх аповедах мала чуваць дарослыя галасы. Ці няёмка ім казаць, ці проста іх ніхто не пытае — чым займаліся яны, дзе сустракаліся, пра каго пляткарылі, з кім і праз што сварыліся, што любілі, ад чаго бераглі дзяцей? Як кахалі?

Пра гэта гарадскія расказваюць зусім мала, і ў гэтым, мне здаецца, ёсць адбітак гарадской культуры. У адрозненне ад цеснай лакальнай вясковай супольнасці, дзе ўсе навідавоку і ўсё пра ўсіх вядома, гарадскія жыхары маюць магчымасць адгарадзіцца ад свету, атрымліваюць права на інтымнае жыццё.

Таму так мала мы ведаем пра заляцанні і здрады, любоўныя драмы Мінска. Як і любы горад, Мінск закрыты. Ён дзеліцца сакрэтамі, калі папрасіць, а мы пакуль прасілі мала.

Калі я пабачыла прагаліну ў тым месцы мінскага міфа, дзе павінен быць пласт гісторый пра дарослыя пачуцці, я пачала патроху збіраць такія гісторыі. У маёй роднай Старажоўцы, у якой, упэўненая, бывалі не толькі мінчукі, але і амаль усе госці, гісторыі кахання і любові сталі праяўляцца на кожным скрыжаванні, у кожным двары.

***

Першае задакументаванае каханне на Старажоўцы датуецца 1890-мі, а лакалізуецца ў двары новага дома над Свіслаччу, данядаўна вядомага як дом Чыжа. Там у дастатку, з ацяпленнем і асвятленнем, з гасцямі ў выходныя жыла сям’я Багдановічаў. Як сустрэліся бацькі Максіма Багдановіча, няясна, але гэта было каханне палкае і моцнае. З якой пяшчотай піша пра каханую Марыю муж: “Подвижная, всегда веселая, с искристыми глазами, с косой чудовищной величины, она вдобавок обладала грацией котенка”. І адна жыццёвая падрабязнасць: “Необходимо отметить еще одну черту: чрезвычайную, иногда мучительную живость воображения. Не только Достоевский ее мучил болезненной яркостью переживаний при чтении, но даже, читая социологию Спенсера, где проводится аналогия между физиологическим организмом и общественным, она так живо воображала в человекообразных формах некое чудовище, голову которого составляют литераторы и ученые, в груди копошатся поэты, в ногах снуют извозчики, машинисты и пр., машины, поезда, телеграф, что приходила в ужас от этого кошмарного создания своей фантазии, и я только шуткой мог прогнать этот мрак”. Муж смехам ратаваў жонку ад страхаў. Жарты і сумесны смех — вось які быў іх шлюб.

На момант жаніцьбы Марыі было 19, Адаму — 26. Шчаслівае жыццё доўжылася 8 гадоў — ад хуткацечных сухотаў Марыя памерла. Засталося па ёй чацвёра малых. Адзіным недахопам Марыі А.Я. называе бязмерную любоў да сваіх дзяцей: яе дзеткі вартыя ўсіх скарбаў свету, лічыла яна, і аддавала ім усё! “Максім был здоровый, довольно-таки капризный и претенциозный: он иначе не засыпал, как под укачивание на руках, а вскоре стал требовать, чтобы с ним подплясывали, унашивая, и бедная мать изнемогала (да, впрочем, и отец, нечего греха таить) от этой его ранней склонности к ритму. Довольно-таки долго продолжалась эта пляска под припевом”, — смяецца Адам Ягоравіч.

Я раней вельмі крыўдзілася на бацьку Максіма, што не паслаў хлопца вучыцца ва ўніверсітэт, не дапамог стаць прафесійным літаратарам. Але цяпер мне здаецца, што дэфіцыту бацькоўскай любові Максім не адчуваў. Ён вырас напоўненым любоўю і сам так жадаў ёю падзяліцца!..

Побач з драўляным, на высокім падмурку, домам Багдановічаў у белым доме над Свіслаччу праз сто гадоў адбылася іншая гісторыя кахання. Пульс яе ўсё яшчэ адчувальны. У доме над Свіслаччу жыла сям'я Казуліных: Аляксандр — рэктар, кандыдат у прэзідэнты, а потым палітвязень — і яго жонка Ірына. “Не заўважыць Ірыну Іванаўну было немагчыма: лёгкая, прыгожая, усмешлівая, з вялікімі выразнымі вачыма. Ад усёй яе постаці струменілася прыязнасць і добразычлівасць”, — пісаў пра яе Аляксей Кароль. Падчас следства жонка з мужам не маглі размаўляць, увогуле ніяк кантактаваць не маглі: “Прыходзім на суд, сядаем на лаву, і праз некалькі хвілін у гэтую клетку ўводзяць мужа, нельга размаўляць, махаць рукамі, нічога нельга. Адзінае, што не змаглі ў нас забраць, — гэта магчымасці глядзець адно на аднаго і размаўляць позіркамі”. Яна доўга пакутавала на рак — і чакала мужа з турмы: “Сілы знаходзяцца ў нас саміх, унутры нас, — расказвала Ірына. — Што ты хочаш у гэтым жыцці — ці зрабіць з сябе ахвяру і чакаць, каб цябе ўсе шкадавалі, ці другі варыянт — калі ты прымаеш усе гэтыя дары з годнасцю і змагаешся за любімага чалавека”. Адам Багдановіч, напалоханы станам жонкі, біўся ў дзверы бальніцы, Аляксандр Казулін — у дзверы камеры. Яго выпусцілі толькі тады, калі яе ўжо не стала. Жыццё абарвалася на 49-м годзе.

Дом, у якім жылі Казуліны і ў якім Ірына Казуліна так доўга і так годна чакала, апеты іншай тутэйшай жыхаркай, Марыяй Вайцяшонак:

Дом над вадаспадам — будынак-шэдэўр, спраектаваны ў 1930-я амерыканцам Фрэнкам Райтам. Гэты дом — найлепшы ўзор арганічнай архітэктуры, кірунку, які імкнецца да максімальнага зліцця забудовы з краявідам. Сапраўды, спачатку белы дом на Свіслачы — вялізная сцяна — падаваўся недарэчным сярод старых хатак Старосцінскай слабады (так называлася колісь гэта мясцовасць). Але людзі, што насялілі яго, іх пачуцці і гісторыі перапляліся з наваколлем і зрабілі гэты дом арганічным.

Недалёка ад Багдановічаў і Казуліных у ХІХ стагоддзі жыла сям’я месцічаў Сцяпанавых. Іван Сцяпанаў у сярэдзіне ХІХ стагоддзя прыехаў у Мінск з Кіева. Ён купіў хату ў пажылой удавы Аўдоцці Тамісевіч: на самым краі горада, “с овощнымъ и варивнымъ огородами, съ проведёнными въ кругъ оныхъ заборомъ” — і атрымаў права на сваёй зямлі “какое только заблагоразсудитъ, строение строить, сады или огороды къ украшению города разводить”. Вось і разводзіў. Іван ажаніўся з Агаф’яй, пара пражыла доўгае жыццё. Пахавалі іх блізка ад дома, на Старажоўскіх могілках. Іхная дачка Марыя сваё каханне так і не знайшла. Але плаціць падатак за бацькоўскі сад адной было цяжка, і Марыя вырашыла прадаць зямлю гораду. Горад купіў участак, засаджаны грушамі, пад забудову, але забудаваць не паспеў — Кастрычніцкая рэвалюцыя змяніла парадкі, і новая дзяржава рашыла пакінуць сад для адпачынку пралетарыяту.

Вось ужо сто гадоў на месцы Старажоўскага сквера, а ў народзе па-ранейшаму Сцяпанаўскага саду, збіраецца моладзь. І да вайны, і пасля пад грушамі Сцяпанава, каля круглай клумбы збіраліся на бяседу работнікі хлебазавода і піўзавода, ладзілі танцы, гралі на акардэонах... Цяпер на месцы круглай клумбы — помнік Тарасу Шаўчэнку (цікава, ці паспеў Сцяпанаў ацаніць вершы свайго суайчынніка?), а на месцы дома мінскага кіяўляніна — пасольства Украіны.

Усяго некалькі месяцаў у Мінску пражыла яшчэ адна ўкраінка (і нават Украінка) — Леся. У 1901 годзе пісьменніца прыехала на Беларусь, каб глядзець свайго невылечна хворага каханага, 30-гадовага Сяргея Мяржынскага. Маладыя людзі пазнаёміліся за пяць гадоў да таго на падпольнай сацыял-дэмакратычнай сходцы ў Кіеве (мінчанін Мяржынскі якраз заканчваў універсітэт). Праз год у Ялце ўзнікла пачуццё: “Мій друже, любий мій друже, створений для мене, як можна, щоб я жила сама, тепер, коли я знаю інше життя?” — пісала тады Леся. З 1900 году сухоты пачалі прагрэсаваць, і пасля безвыніковай паездкі ў Ялту хлопец вярнуўся ў родны горад, у дом сваіх цётак на скрыжаванні Шырокай (Куйбышава) і Міхайлаўскай (Камуністычнай). Там і пражыў апошні год. Леся Украінка бесперапынна даглядала Мяржынскага, а калі ён засынаў, пісала. Доўгія мінскія ночы дапамаглі пісьменніцы нарадзіць выдатную драматычную паэму “Одержима”.

Раніцай 18 сакавіка 1901 году па Старажоўскай вуліцы (цяпер гэта Кісялёва) коні везлі труну, за ёй ішла жалобная працэсія. Арка брамы, царква Марыі Магдалены, бабулькі з прытулку, свечкі і мора кветак на свежай магіле. Леся выканала апошнюю просьбу любага: Мяржынскі надзвычайна любіў кветкі і перад смерцю папрасіў Лесю ўпрыгожыць яго магілу. Паэтка прасіла ўсіх, хто прыходзіў пасядзець ля труны, прынесці на пахаванне кветкі. А была ранняя вясна.

“О, дорогий мій! Я створю тобі світ, новий світ нової мрії… Візьми, візьми мене з собою, ми підемо тихо посеред цілого лісу мрій і згубимось обоє помалу, вдалині. А на тім місці, де ми були в житті, нехай троянди в'януть, в'януть і пахнуть, як твої любі листи, мій друже...” — так пісала бедная Леся Украінка незадоўга да смерці Сяргея. Паэтка перажыла каханага на 12 гадоў.

Са Старажоўскімі могілкамі звязаны і трагічна-рамантычны выпадак з гісторыі беларускага нацыянальнага руху. Калі беларускія землі аказаліся падзеленыя паміж савецкай дзяржавай і Польшчай, у Заходняй Беларусі была створаная арганізацыя “Зялёны дуб”. Стварыў яе Вячаслаў Адамовіч, ён жа атаман Вячка Дзяргач. Пастанавілі змагацца за аб’яднанне і незалежнасць. Рыхтавалі ўварванне на тэрыторыю БССР і паўстанне супраць саветаў. Варта адзначыць, што кіраўніцтва “Зялёнага дуба” паходзіла са Старажоўкі: на вуліцы Міхайлаўскай (цяпер Камуністычнай) у раёне хлебазавода жыла сям’я кіраўніка зеленадубцаў, а на Старажоўскай (Кісялёва) — сям’я яго ад’ютанта. На Старажоўцы, непрыкметнай мінскай ускраіне, зеленадубцы сустракаліся са сваімі агентамі. Самым спакойным і надзейным месцам былі могілкі.

Летам 1921 году на Старажоўскіх могілках хавалі спявачку гарадскога хору, якім кіраваў вядомы на ўвесь Мінск Уладзімір Тэраўскі, аўтар “Купалінкі”. Падчас пахавання да Тэраўскага падышла 20-гадовая Ганна Доўгерд. Ганна была нявестай атамана Дзергача, якая не ўпершыню пераходзіла мяжу і пад выглядам сялянкі з-пад Заслаўя наведвала Мінск. У той раз дзяўчына перадала Тэраўскаму прывітальную запіску ад стрыечнага брата з Наваградка. Брат прасіў Тэраўскага садзейнічаць зеленадубцам. Раз’яднаныя сем’і — во дзе трагедыя.

Ганну арыштавалі на зваротнай дарозе, амаль пад Заслаўем. На допытах яна прызналася, што “Зялёны дуб” захоўвае на Старажоўскіх могілках выбухоўку. Чэкісты кінуліся шукаць, разбурылі сямейны склеп нейкіх Семянкевічаў. “Там былі 3 труны вялікія і 6 малых”, — напісаў расчараваны следчы. Ці то Ганначка сказала тое наўмысна, на злосць катам, ці то і праўда была нейкая зброя, ды яе паспелі перанесці — пратаколы інтанацый не захавалі. Каханую атамана Дзергача расстралялі. Праз нейкі час ён ажаніўся з яе сяброўкай.

***

Выходзіць, у гісторыі захоўваюцца спрэс трагічныя каханні. Прашу сям’ю: 

— Раскажыце мне якую-небудзь гісторыю кахання з нашай вуліцы.

Задумваюцца.

— Ну што... Была ў нас адна жанчына, закахалася ў немца, нарадзіла ад яго дзіця. Пасля вызвалення яе выслалі, дзіця забралі ў сіроцкі прытулак.

Ох, гісторыя дык гісторыя. Гарадское ваеннае каханне, з ім усё яшчэ трагічней: не знаеш, што будзе заўтра, і кахаеш мацней, кахаеш з усяе сілы.

У раёне “Прэстан-маркета” на цяперашнім праспекце Машэрава, пры заводзе “Аліварыя”, у вайну стаяў дамок. У ім жыла мінчанка Марыя Калашнікава. Яе сястра, Вікторыя Рубец, насіла медыкаменты партызанам. Пакой у доме Калашнікавай здымаў мастак філармоніі Іван Казлоў. Паступова гаспадыня зблізілася са сваім арандатарам. Узнікла каханне. У ноч з 25 на 26 верасня 1942 году Казлова, першакласнага мастака, які маляваў пячаткі, пашпарты, аўсвайсы, як і многіх удзельнікаў мінскага падполля, арыштавалі. Захавалася некалькі ягоных лістоў з турмы, перададзеных на волю ў ручцы жбанка, у якім Марыя прыносіла Івану ваду. Вялікі адчай у гэтых лістах і нервовасць: “Не трэба сумаваць… Помсціць гэтым варварам — вось што трэба рабіць… Можаце сабе ўявіць вы, з якой бясстрашнасцю, з якой жорсткасцю і велізарнай асалодай я знішчаў бы гэтых гадаў ядавітых, а я ж два гады таму не мог зарэзаць курку… Жыць, жыць! Вось як хочацца!..”

Дом Калашнікавай быў знесены разам з усёй прыватнай забудовай у канцы 60-х. На яго месцы ўсталявалі камень-помнік мінскім падпольшчыкам. А далей — характэрная гарадская гісторыя: побач з гэтым месцам адкрыўся пункт здачы шклатары. Ля яго заўжды тоўпіўся народ, і не заўжды сімпатычны. Нехта з уладаў палічыў суседства неадпаведным для такога помніка, і камень перанеслі. Цяпер ён стаіць па іншы бок праспекта Машэрава. І, канечне, ні слова пра каханне на ім не напісана. Хаця гэта якраз і ёсць помнік каханню.

У вайну Старажоўка была падпольніцкім раёнам. Можа, таму, што гэта край горада і трымаць сувязь з партызанамі было прасцей. Цэнтр супраціву існаваў на кожным прадпрыемстве. Піўзавод “Аліварыя” высока цанілі немцы, ён працаваў на поўную магутнасць, бутэлькі для мінскага піва адмыслова прывозілі з Германіі, а гатовае піва пастаўлялі вермахту. Падпольшчыкі — работнікі завода — гатавалі атруту (“расфасовала мышьяк и опробовала на кошках”), стараліся збіраць зброю і лекі, чыталі антысавецкія ўлёткі і “Звязду”, кармілі чатырох членаў гаркама, што знаходзіліся ў падполлі, і памагалі партызанам (“стирала бельё, кормила обедами, давала одежду, обувь, сопроваждала из одного района в другой, проверяла, где идёт проверка документов полицией”).

Групу выкрылі. Усе ўдзельнікі, акрамя жонкі галоўнага бухгалтара Пятра Цвяткова, былі арыштаваныя. Ва ўспамінах Надзея Цвяткова расказвае, што арышт мужа матывавалі падазрэннем у крадзяжы піва: “Я пачала адмаўляць. Тады спыталі, ці ёсць у нас радыёпрыёмнік. Я зноў адказала, што не. Вобшуку не зрабілі”. Усіх арыштаваных замучылі ў мінскай турме. “Цвяткоў знаходзіўся ў СД паўтара месяца. На пятыя суткі яго бачылі збітым, без верхняй кашулі, у акрываўленым касцюме. Валасы тырчалі, сам жоўты, як воск, вочы без усякага жыцця, на нагах амаль не стаяў. У час чысткі турмы для адпраўкі ў канцлагеры 12 чэрвеня 1943 году яго расстралялі ў двары турмы”. У апошнюю сустрэчу жонка ўзяла папраць мужаву кашулю, усю ў крыві. Цяпер гэтая кашуля — экспанат музея ВАВ. Надзею Цвяткову арыштавалі 28 лістапада 1943 г., сканчэнне вайны яна сустрэла ў Асвенціме.

Тут жа, на краі горада, як найдалей ад вачэй абывацеляў, на месцы могілак Першай сусветнай вайны ў ліпені 1941 г. нацысты стварылі фільтрацыйны лагер для мужчын 18—45 гадоў. Жанчынам дазвалялі прыносіць ежу і піццё, але не ва ўсіх у Мінску знайшліся блізкія. Маіна Густаўна, якая сустрэла вайну 16-гадовай дзяўчынай і ў першыя бамбёжкі страціла бабулю (мама, тата і дзед зніклі яшчэ ў 1937-м), расказвала, як пайшла з сяброўкай Мартай наведаць Марцінага брата, артыста Марыінскага тэатра (ён прыехаў дамоў на лета). “Посуды не было, мы где-то на пожарище чайник нашли и миску, набрали воды и пошли.

Такая большущая площадь, народу — попробуй найти. Мы ходим, смотрим, тут двое мужчин подходят и просят: девочки, дайте нам хоть по глоточку водички, нам никто не принесет, мы не здешние. Оказалось, что один из них актер из какого-то украинского театра, который тут оказался на гастролях, а второй — гимнаст Андрей Чинов. Он выступал в Парке Горького, без сетки, на турнике где-то пять или шесть этажей высоты. Я ходила смотреть, ещё до войны.

И мы даем напиться, они жадно пьют, а мы боимся, что они всё выпьют — мы же несем Борису! И в это время мужчины собрались целой группой и ринулись к воде. Застрочили автоматы и пулемёт. Когда начали стрелять, все обратно хлынули и дальше я даже не помню, как это получилось. Меня опрокинули, я упала, потеряла сознание... В общем, меня могли растоптать запросто, и этот Андрей Чинов встал надо мной мостиком и вокруг него все кубарем катились. Если бы не он, я бы там лепешкой и осталась.

Потом подошел Борис, брат Марты, а Андрей этот меня спрашивает: “Это Ваш жених?” А мне стало так смешно: какой жених?! Мы были еще такие дети!”

У гэтай гутарцы 16-гадовай Маі і яе выратавальніка чуюцца ноткі горычы: не той час быў для рамантыкі, не тыя ўмовы — яна жыла ў чужым пакоі з чужымі людзьмі, а ён не меў ніякай пэўнасці наконт свайго лёсу.

У натоўпе мужчын на Пярэспе стаяў і мастак-пейзажыст Антон Каржанеўскі. Дом яго знаходзіўся побач, на Крапоткіна, у бараку на месцы школы №27. Але прынесці чайнік вады не было каму. Лёс мастака пакручасты: на пачатак ВАВ яму споўніўся 31 год, ён быў жанаты, гадаваў сына. Жонка працавала ў Вярхоўным Савеце БССР і з пачаткам вайны мусіла эвакуявацца разам з усім апаратам улады. А Антон з сынам засталіся пад акупацыяй.

Ад мастакоў у час вайны патрабавалі не так шмат: стаць на ўлік і ўдзельнічаць у выставах. Удзел зазвычай быў сімвалічны, але на адну з выставаў Антон Каржанеўскі прынёс 40 сваіх пейзажаў: пасля вучобы і службы ў войску ён нарэшце змог аддацца любімай справе. Мастак Яўген Ціхановіч успамінаў, як пасля выставы пабачыўся з Каржанеўскім: “Не ведаю, Жэня, ці цешыцца мне, ці плакаць...” — “А што здарылася?” — “Немцы ўзнагародзілі мяне “Медалём для Усходу” за актыўны ўдзел у выстаўцы...” — “А што ты пасля скажаш? Плач”.

У снежні 1944 году Каржанеўскага выслалі на 10 гадоў за супрацу з немцамі, а пасля забаранілі жыць у сталіцы. У 1990-м мастака рэабілітавалі, але яго цудоўныя замалёўкі Мінска яшчэ нідзе ні разу не выстаўляліся.

Але гэтая гісторыя ўсё ж пра каханне: пасля вайны жонка мастака вярнулася з эвакуацыі ў Мінск і ёй прапанавалі выбар — членства ў партыі ці захаванне шлюбу. І яна выбрала сям’ю. Думаю, было досыць тых, хто яе не зразумеў.

Гісторыі чалавечай цеплыні на фоне вайны — шчымлівыя, неймаверныя. Мая любімая гісторыя паходзіць не са Старажоўкі, а з Камароўкі, суседняга раёна. Яе апісаў ва ўспамінах Леанід Пракопчык. Усю вайну ён з мамай пражыў побач з вуліцай Багдана Хмяльніцкага, на тым месцы цяпер стаяць карпусы БНТУ. Хлопчык назіраў, як да суседкі-яўрэйкі прыходзіў немец з офіса люфтэнгрупы, што размяшчаўся непадалёк:

“Высокі і сутулы Людвік насіў падобныя да пенснэ, без аправы, з залатой спружынкай на пераноссі акуляры, гаварыў ціха і, падобна, быў страшэнна сарамлівы. З пустымі рукамі Людвік рэдка з’яўляўся, звычайна прыносіў акуратны, перавязаны шпагатам пакет. Мы ведалі, што ў пакеце бутэрброды з маргарынам, часам з вяндлінай і шпротамі. Звычайна Людвік прыходзіў да Соф’і Якаўлеўны ў суботу, часам у нядзелю. Спачатку яны на кухні пілі чай з бутэрбродамі. Потым пераходзілі ў залу. Людвіка ўсаджвалі ў фатэль, бліжэй да раяля. Соф’я Якаўлеўна з нагоды нядзельнага музіцыравання надзявала канцэртную, доўгую, з чорнага аксаміту, сукенку з белым атласным каўняром, сядала на белы круглы зэдлік і грала, часцей без нотаў, па памяці. Часам Соф’я Якаўлеўна прыносіла са спальні патэфон, здымала з шафы пласцінкі ў патрапаных папяровых чахлах. Разам з Людвікам яны доўга перабіралі пласцінкі і, нарэшце, ставілі на патэфон і слухалі.

Не змянілася стаўленне Людвіка да Нортманаў і пасля таго, як Соф’і Якаўлеўне давялося нашыць латкі: ён прыходзіў са сваімі бутэрбродамі і гадзінамі слухаў музыку. Бывала, яны гулялі ўдваіх, хадзілі ў Батанічны сад. Па нашым завулку ішлі побач, а на Лагойскім ці на Пушкінскай (так называлася частка сучаснага праспекта Незалежнасці. — аўт.) Соф’я Якаўлеўна — у яе на кофтачцы і на сукенцы спераду і ззаду былі прышытыя латкі — схадзіла на маставую, а Людвік як нічога ніякага працягваў ісці па тратуары, і яны размаўлялі, смяяліся. Гарадская ўправа выдала распараджэнне пра правілы паводзін яўрэяў у горадзе: забаранялася наведваць кінатэатры, канцэртныя залы, а таксама хадзіць па тратуарах…”

Соф’ю і яе дачку забралі ў гета аднымі з апошніх у раёне. Суседзі бачылі Нортманаў яшчэ толькі раз: бледныя, худыя, у паношаных паліто, тоўстыя шэрыя хусткі, прыспушчаныя на лоб — яны прабылі ў суседзяў у родным завулку ўвесь дзень. Іх кармілі і давалі ежу з сабой — “так што яны сышлі з поўнай сумкай”.

Да вайны яўрэі, палякі і беларусы з роўным правам прэтэндавалі на гэты горад, і, бадай, ніхто не задумваўся над пытаннем, які народ тут з’явіўся першым. “Немцы паступова прывучылі нас да раздзялення людзей па нацыянальнасцях”, — піша Пракопчык. Да вайны ўсе народы Мінска жылі адной сістэмай, пачуваліся складнікамі цэлага. Але, падаецца, антысеміцкая палітыка Гітлера зламала гарадскі свет. За гады акупацыі Гітлер прывучыў тутэйшых шукаць “ахвярнага казла”. Трэба быць вельмі моцнай асобай, каб, бачачы несправядлівасць штодня, не пачаць вінаваціць у ёй саміх яе ахвяр. Карані савецкага антысемітызму можна шукаць у часах акупацыі.

Размаўляю з жыхаркай Старажоўкі:

— Скажыце, а ці адчувалася пасля вайны розніца паміж тымі, хто быў пад акупацыяй, і тымі, хто вярнуўся з эвакуацыі?

— Ды не! (смяецца) Хіба калі ў чарзе стаялі, то маме нейкая яўрэйка скажа: “Ты ... у акупацыі была!”, а мама ў адказ: “А вас мала стралялі ў вайну!”

Але хопіць пра вайну. Ёсць у мяне і дзве паваенныя старажоўскія гісторыі кахання: таямнічая і сімпатычная. У адным з дамоў на скрыжаванні вуліц Камуністычнай і Багдановіча, пабудаваных палоннымі немцамі (о, як цікава было б пачуць іх гісторыі!), жыў падпалкоўнік міліцыі Ілля Прусакоў з жонкай Валяй. У 1961 годзе да іх у госці прыехала пляменніца з Ленінграда, жыццё якой там не клеілася. А тут — новы горад, новыя людзі і дом амаль у цэнтры, да таго ж штодня пахне пякарняй — нібы ў Парыжы!

17 сакавіка 1961 году Марына (так звалі пляменніцу падпалкоўніка) пайшла на танцы: па Горкага, потым па Янкі Купалы і нарэшце па Ленінскім праспекце — у Палац прафсаюзаў. (Магла і зрэзаць праз парк, канечне, але калі дзве гадзіны робіш прычоску, то ўжо хочаш прайсціся з ёй як след!) У “прафсаюзах” брунетку з сумнымі вачыма прыкмеціў амерыканец, які пражыў у савецкім Мінску трохі больш за год і ўжо добра знудзіўся без боўлінгу, крам і начных клубаў, — Лі Харві Освальд.

Адносіны Лі Харві (“Аліка”) і Марыны развіваліся няпроста: ён кахаў іншую, але тая пабаялася звязваць жыццё з запальчывым амерыканцам. Марына, па ўсім бачна, была самотнай і нешчаслівай. І авантура — выйсці замуж за амерыканца — не напалохала яе, а мо і наадварот, падахвоціла. Вяселле адбылося праз паўтара месяца пасля знаёмства ў той самай дзядзькавай кватэры побач з хлебазаводам: “У хаце яе цёткі спраўляем вяселле, на якім прысутнічаюць каля 20 сяброў і суседзяў, — піша Освальд. Пасля вечара выпіўкі і закускі дзядзька распачаў бойку, потым перагарэў засцерагальнік і адключылася святло, мы выйшлі і за 15 хвілін дайшлі да дома”.

Многа часу прайшло, перш чым Лі Харві пакахаў Марыну. І нават тады каханне гэтае было дзіўнае, асаблівае. Непаразуменні пачаліся амаль адразу: Лі Харві канчаткова расчараваўся ў камунізме і рашыў вяртацца ў ЗША. Марына многа плакала ў страху не знайсці сябе ў эміграцыі. Маладыя сварыліся. Памірыліся трохі, калі нарадзілася дачка. Адносіны пары цудоўна ілюструе перапіска маладых мамы і таты (яна пісала з раддому, ён — у раддом): “Дарагая Марына, мы з табой зусім не чакалі дачкі, але я вельмі рады ўсё роўна. Калі табе што трэба, кажы любое жаданне...” — “Дарагі Алік! Вось ты і бацька. Нават добра, што ў нас дзяўчынка. Сёння нічога не прынось, заўтра прынясі толькі кефір і салодкае”. — “Дарагая! Як ты жывеш? Кефіру няма. Што табе трэба? Ты ўжо карміла дзіця? P.S. Я заўтра не прыйду, добра?” — “Алік, я не думала, што будзе так цяжка даглядаць дзіця. Тут не даюць паспаць колькі трэба — толькі з 2 да 5 раніцы... Малако трэба адсмоктваць, гэта так балюча, што лепш бы я нарадзіла яшчэ адно дзіця. Дарагі Алік, неадкладна, сёння ж купі і перадай грудны адсос... Ніхто з вас нават не думае прыносіць мне тое, што мне трэба. Усе толькі і робяць, што пытаюцца, што мне трэба!” — “Дарагая Марына, сёння мы атрымалі ад завода вельмі прыгожыя падарункі для Джун... Як Джун есць? Заўтра, напэўна, я не прыйду, добра? Кахаю цябе. Алік”.

Усё ж Лі Харві ўгаварыў жанчыну на пераезд, СССР дазволіў, Амерыка прыняла. Канец гісторыі вядомы: Лі Харві Освальд застаецца адзіным падазраваным у забойстве прэзідэнта Джона Кенэдзі. А Марына і сёння ўпэўненая, што сустрэча з амерыканцам — гэта лёс. Яна засталася ў Амерыцы, другі раз выйшла замуж, выгадавала дзяцей.

Як я ні старалася, а гісторыя выйшла зноў пра вайну (хоць і халодную), зноў пра забойства. Хопіць, апошняя гісторыя будзе пра шчасце. У 1967 годзе Старажоўка цешылася прыезду Уладзіміра Караткевіча: са сваёй цеснай і цёмнай кватэры на Чарнышэўскага ён перабраўся на Веры Харужай, у кватэру з кабінетам, побач з зялёным і ўтульным бульварам Шаўчэнкі. Тут пражыў некалькі гадоў, насычаных збольшага прыемнымі падзеямі: і раманы павыходзілі, і, галоўнае, ажаніўся. Усе хацелі жаніцца з Караткевічам, расказваў яго сябар Міхась Чарняўскі: актрысы, балерыны, “але не дай Бог ён бы жаніўся з нейкай акторкай ці паэтэсай — ён хадзіў бы галодны і п’яны”.

Увосень 1967-га, скора пасля пераезду, Уладзімір пазнаёміўся з выкладчыцай Брэсцкага педагагічнага інстытута Валянцінай Нікіцінай. “Гэта я іх пазнаёміў,— усміхаўся Міхась Чарняўскі. — Калі яе адправілі з Акадэміі навук у Брэст выкладаць гісторыю партыі, сунуў ёй у дарогу дэтэктыў — “Дзікае паляванне”. У 1967-м, у Брэсце, пасля сустрэчы са студэнтамі Валянціна Браніславаўна прапанавала Караткевічу: “А почему бы вам не написать детективный роман?” —  “Накшталт якога?” — пытае Уладзімір Сямёнавіч. — “Вроде “Дикой охоты короля Стаха”. —  “Дык гэта ж я напісаў!” У такой форме захавалася легенда пра іх сустрэчу.

Пара сустракалася тры гады. Валянціна прыязджала ў Мінск, гулялі ж, напэўна, па Старажоўцы. (Караткевіч, думаю, паказваў ёй свой любімы Птушыны рынак: праз дом ад яго, на месцы могілак Першай сусветнай, у нядзелі прадавалі худобу, птушак, кветкі; Караткевіч вельмі любіў тамтэйшую атмасферу, прадаўцоў-сялян; яшчэ расказваюць, што часам ён купляў там птушак і выпускаў на волю.)

Атачэнне пісьменніка вельмі непрыхільна прыняла нявесту: найперш закідалі рускамоўнасць. Але Валянціна, перабраўшыся ў Мінск, год вучыла беларускую мову, а на працу ўладкавалася ў аддзел гісторыі памятных мясцін Акадэміі навук. Караткевіч разам з аддзелам ездзіў у экспедыцыі, апісваў помнікі і вельмі ганарыўся жонкай. “Без яе ён бы не выжыў, — казалі сябры пра гэтую пару, — Валя стала для яго анёлам-ахоўнікам, яна стала другой маці для яго. Ён быў вялікае дзіця”.

***

Упарта і самастойна шукаць прывязкі да месцаў — такі ўжо ў нас шлях асваення горада. Але на гэтым шляху вельмі дапамагае любоў. Любоў да месца адразу стварае сувязь з яго людзьмі, любоў да чалавека — сувязь з ягоным месцам. Наш горад і яго міф таксама круціцца вакол любові, як міф Парыжа і Нью-Ёрка.

Мінская любоў — гэта таксама і вобраз, над якім хочацца яшчэ падумаць. Хаця адзін з вобразаў я ўжо маю і з пяшчотай нясу ў сэрцы. Гадоў 50 таму на беразе Свіслачы, там, дзе цяпер вялікі белы дом з кватэрамі Алексіевіч і Казуліна, стаяў звычайны гарадскі дамок: невялікі, драўляны, трохі ўрослы ўжо ў зямлю. Там жыла дзіўная жанчына. Яна была вельмі прывязаная да вялізнага валуна, які стаяў у яе на падворку. Гаспадыня не лічыла камень перашкодай, наадварот — любіла. Час ад часу яна адкладала справы, садзілася на гэты вялізны камень і падоўгу глядзела на плынь ракі.

Цяпер штораз, калі іду па набярэжнай, уяўляю, як яна сядзіць на сваім камяні. Сядаю побач — камень вялікі. Углядаюся ў ваду, чакаю.

Горад цячэ і сплывае, як вада Свіслачы. Але нешта ў ім застаецца навечна. Гэта людзі і камяні.