Мяне завуць Рыку Коранэн, я фінскі пісьменнік і былы настаўнік. Невялікая прамова, з якой я хачу перад вамі выступіць, мае назву “Небяспекі чытання”. Я вырашыў пагаварыць на такую тэму праз свае чыста асабістыя і суб’ектыўныя прычыны, бо гэта небяспечны бок літаратуры — нешта, што не выходзіць у мяне з галавы апошнія два-тры гады.
Але спачатку я крыху раскажу вам пра сябе, каб вы ведалі, хто з вамі гаворыць і наколькі варта давяраць маім словам.
Свой першы раман я надрукаваў у 2003 годзе. Гэта быў зборнік звязаных паміж сабою апавяданняў пра фінскія ўскраіны, даволі цёмная кніга. Пасля яе выхаду я так і не змог яе перачытаць і ніколі гэтага не хацеў. Яна нарадзілася так, як, мне падаецца, нараджаецца большасць першых кніг — сама па сабе, практычна без майго кантролю.
Я думаю, праз гэтую кнігу праходзіць юнацкая пыхлівая агіда да сябе, якую цяпер я лічу зусім непрымальнай, да таго ж, мяркую, там зашмат абсурдных здарэнняў. Тады я думаў, што людзям патрэбная надзея ў жыцці, а не ў мастацтве. Цяпер я думаю, што яна неабходная і для жыцця, і для мастацтва. Таму, відаць, за восем гадоў я зрабіўся слабейшым. Але яшчэ я лічу, што надзею вельмі складана і цяжка выказаць шчыра. Вось яна, сутнасць мастацкага паклікання для мяне, ідэал, якога ніколі не дасягнуць: проста аднойчы змагчы яе выказаць.
Пасля першага рамана я пісаў вершы, апавяданні і яшчэ адзін раман. Яшчэ я працую для газетаў і часопісаў. Часам я гляджу на сваё жыццё і здзіўляюся таму, што прынамсі звонку яно выглядае на жыццё пісьменніка, што маё жыццё, відаць, зрабілася такім, якім я хацеў яго бачыць з маленства і ў якім я часта сумняваўся, думаючы, што яно ніколі такім не будзе.
Акрамя таго, што пісаў, я выкладаў фінскую мову і літаратуру і мастацкае пісьмо. Упершыню я зрабіўся настаўнікам на замене, калі мне было дзевятнаццаць, я сам быў яшчэ амаль дзіцем. Я баяўся настаўніцтва, але і разумеў, што мне гэта падабаецца. Я адчуваў, што маю кантакт з вучнямі і магу даць ім крыху сябе, быць карысным іншым людзям. Падчас навучання ва ўніверсітэце я выкладаў у розных школах, збольшага фінскую мову і літаратуру. Пасля заканчэння ўніверсітэта я падаў заяўку на пасаду выкладчыка ва ўніверсітэце Турку, і мяне прынялі.
Я вучыў мастацкаму пісьму на гуманітарным факультэце чатыры гады. Гэта былі найлепшыя гады майго настаўніцтва, надзвычай насычаныя, поўныя аптымізму і веры ў тое, што я рабіў. І тады ж, цягам тых чатырох гадоў, я зразумеў, што аднойчы, цалкам магчыма, што вельмі хутка, мне давядзецца кінуць выкладанне. Гэта была справа прынцыпу. У той момант, калі я перастану верыць у настаўніцтва, я яго кіну і зраблюся толькі пісьменнікам. Гэта адбылося ў 2008 годзе, вельмі проста. Я раптам усё зразумеў. На наступны дзень я пайшоў да свайго прафесара і сказаў, што хачу сысці. Яна запыталася, чаму. Я адказаў, што хацеў бы засяродзіцца на пісанні і што больш не веру, што валодаю нечым каштоўным, каб гэтаму вучыць.
Такое маё адчуванне моцна звязанае з чытаннем і яго небяспекамі. Старэючы з кожным годам, я ўсё ясней разумеў, які велічэзны і страшны ўплыў зрабілі на мяне кнігі, як яны змянілі і сфармавалі мяне. Сёння кнігі падаюцца мне адказнымі за тое, кім я ёсць, у большай ступені, чым мае бацькі. І з кожным годам чытанне набывае для мяне ўсё больш і больш сур’ёзнасці, робіцца тым, што нельга ўспрымаць легкадумна, без самааддачы.
Англа-амерыканскі паэт Ў. Х. Одэн казаў: “Так званы траўматычны досвед — гэта не нейкі няшчасны выпадак, гэта шанец, якога цярпліва чакала дзіця: не было б яго — дзіця б знайшло іншы, каб зрабіць жыццё нечым сур’ёзным”.
Гэта важныя для мяне словы, і, мне падаецца, яны б’юць у самае сэрца небяспекі чытання і сур’ёзнасці сур’ёзнага чытання.
Я адчуваў, што чытанне некаторых кніг было для мяне траўматычным досведам. Я не хачу сказаць, што ўсе мае траўмы звязаныя з літаратурай. На жаль, не. У маім жыцці былі ўдары лёсу, смерці блізкіх людзей і сяброў, дзікія здарэнні і выпадковая беднасць, а яшчэ звычайныя непрыемнасці ўсіх відаў. Але ў небяспечных кнігах і ў тым, як яны траўмуюць нас, ёсць нешта адметнае.
Аглядваючыся назад, я бачу сябе яшчэ зусім дзіцем, што цярпліва чакае гэтых асаблівых тэкстаў, якія зробяць балюча, адкрыўшы мне страшныя чалавечыя ісціны. Яны прыйшлі і зрабілі балюча. Я хацеў, каб гэта здарылася. Чытаючы, я засяроджваўся і дапамагаў ім раніць мяне і разрываць на кавалкі. Мне было цікава. Гэта былі перыяды росту і насычэння ведамі, але таксама перыяды стратаў і смутку. Пасля прачытання такіх кніг нешта ўва мне рабілася недасяжным, знікала, уцякала ад мяне. Раны ад кніг — далёка не трывіяльныя з’явы, гэтаксама як жыццё і любоў не трывіяльныя ні на ёту. Часам парэзы ад літаратуры настолькі глыбокія, што сягаюць самай тваёй сярэдзіны, хоць крыўдзіцель — усяго толькі друкаваная кніга.
Як той, хто іх перажыў, я лічу, што існуе прынамсі тры тыпы небяспечнага чытання. Небяспекі палітычныя, філасофскія і чыста асабістыя, інтымныя небяспекі.
Дазвольце прывесці вам некаторыя прыклады.
Мне было трынаццаць, калі я прачытаў раман Джорджа Оруэла “1984”. Кнігу дала мне настаўніца фінскай мовы, бо падумала, што я для яе ўжо саспеў, і мела рацыю. Тады я ўжо даўно быў прагным чытачом, але збольшага чытаў лёгкія кнігі: дэтэктывы, кранальныя гісторыі пра жывёлаў, навуковую фантастыку і цэлую бібліятэку коміксаў.
Раман Оруэла проста збіў мяне з ног. Як ашалелы, я праглынуў яго за выходныя. Усё ў ім я бачыў на свае вочы і адчуваў, што знаходжуся проста там, у жахлівым свеце ўлады і кантролю, хлусні і маніпуляцый. Мне сніліся пра яго сны.
У панядзелак я пайшоў у школу і пабачыў яе іншымі вачыма. Кніга буравала ўнутры мяне, і я глядзеў на ўсё з падазрэннем, спрабуючы адшукаць прыкметы свету Оруэла ў нашай школе. У нечым гэта сталася канцом маёй палітычнай нявіннасці, маёй дзіцячай веры ў тое, што фінскае грамадства — нейкая добразычлівая істота, што мусіць нас абараняць і забяспечваць добрымі і поўнымі сэнсу жыццямі. Адкуль нам было гэта ведаць? Я мусіў страціць тую веру, каб дарасці да гэтага ўсведамлення, але страта была балючай і страшнай. Я ніколі больш не чытаў “1984” і не хачу яго чытаць. Ён ужо даў мне ўсё, што мусіў, у тыя выходныя ў 1985-м, калі я чытаў яго і ён адабраў у мяне нешта, што я ніколі не змог аднавіць.
Другі раз кніга моцна мяне раніла праз трынаццаць гадоў, у 1998, калі мне было дваццаць шэсць. Тады я быў студэнтам універсітэта ў Турку і прачытаў ангельскі пераклад рамана польскага пісьменніка Вітальда Гамбровіча “Космас”.
З першай старонкі мяне захапіла гэтая дзіўная, сумная і вясёлая кніга, філасофская гісторыя і пародыя на дэтэктыўны раман.
Раман пачынаецца з таго, што апавядальнік знаходзіць павешанага на дрэве вераб’я. Апавядальнік з сябрам пачынаюць думаць, хто ж павесіў і чаму, збіраюць бессэнсоўныя доказы, што маглі б патлумачыць жахлівую загадку, а ў канцы паводзяцца надзвычай ірацыянальна. “Космас” спрабуе апісаць, як мы надзяляем свет значэннем, і спрабуе выбудаваць парадак з хаосу дэталяў і частак, як нашыя канструкцыі адна за адной скочваюцца ў бессэнсоўны хаос, пакідаючы нас у страху, разгубленасці і з пачуццём касмічнай самоты. Гэта глыбока скептычная кніга пра чалавечую прыроду і нашае ўменне кантраляваць сябе, паводзіць сябе маральна. Я чытаў гэты раман прынамсі дзесяць разоў і сваю магістарскую абараніў па ім. І гэтая кніга для мяне ўсё яшчэ застаецца загадкай. Я вельмі ўдзячны, што прачытаў яе, нягледзячы на тое, што яна нарадзіла ўва мне сур’ёзныя сумневы, раскрываючы трывожны вобраз свету, магутнага настолькі, наколькі й незабыўнага. Вось урывак з “Космасу”, які апісвае разгубленасць апавядальніка:
“Сказаць яму нешта? Сказаць? Але што? Я працягваў блукаць, не ведаючы, куды пайсці: управа ці ўлева, столькі нітак, сувязяў, інсінуацый, калі б я хацеў палічыць іх усе ад самага пачатку: корак, сподак, трымценне рукі, комін, — я б згубіўся, туман рэчаў і невыразных справаў, кепска ўвязаных разам, шторазу тая ці іншая дэталь звязвалася з нейкай новай, чаплялася за яе, але тут жа ўтвараліся новыя сувязі, новыя кірункі — вось чым я жыў, быццам не жыў, хаос, купа смецця, мязга — я засоўваў рукі ў мех са смеццем, даставаў адтуль што траплялася, прыглядаўся, ці падыходзіць яно для будовы… майго дамка… які, небарака, прымаў фантастычныя рысы… і так да бясконцасці…”
Трэці раз я быў паранены тэкстам усяго некалькі месяцаў таму, у пачатку студзеня 2011-га. Я неяк чытаў кнігу эсэ румынскага філосафа Эміля Чарана. У гэтай кнізе ён разбіраў тэкст, напісаны Фрэнсісам Скотам Фіцджэралдам. Мне зрабілася цікава, калі Чаран сказаў, што гэта самы важны твор, які напісаў Фіцджэралд. Я быў вялікім прыхільнікам Фіцджэралда, у маладосці мне падабаліся яго апавяданні і раманы. Чаран хваліў тэкст, напісаны ў 1936 годзе, за чатыры гады да смерці пісьменніка. Гэта быў тэкст у часопісе Esquire пад назвай “На зломе”.
У эсэ “На зломе” Фіцджэралд апісвае свой унутраны крызіс і балючае ўсведамленне таго, як нешта ў ім зламалася і ніколі не зрасцецца наноў. Ён піша пра свой крызіс з замілаваннем, але пры гэтым і з лютай шчырасцю, і тэкст цяжка чытаць таму, хто задаваўся ў сваім жыцці тымі самымі пытаннямі. Фіцджэралд малюе далёка не мілую карцінку старэння і сталення.
У эсэ ён апісвае свае псіхічныя змены так:
“Вось што я цяпер думаю: нармальны стан для разумнай дарослай істоты — гэта абмежаванае няшчасце. Я таксама думаю, што ў дарослым чалавеку жаданне быць лепшым па натуры, чым ён ёсць, тая “заўсёдная прага” (як кажуць тыя, хто гэткімі словамі зарабляе сабе на хлеб) у выніку толькі дадае да гэтага няшчасця, а вынік — страчаная маладосць і надзея. У мінулым маё шчасце часцяком дасягала такіх вышыняў, што я не мог падзяліцца ім з самым дарагім для мяне чалавекам, а быў вымушаны блукаць па ціхіх вуліцах і завулках, каб толькі кавалкі яго асядалі дробнымі радкамі ў маіх кнігах. І я думаю, што маё шчасце, ці талент самападману, ці што там яшчэ было выключэннем. Яно было не нечым натуральным, а наадварот, ненармальным — ненармальным, як эканамічны бум; і мае нядаўнія перажыванні ў нечым падобныя да хвалі роспачы, што накрыла нацыю пасля сканчэння гэтага буму”.
Асабліва мяне шакавалі гэтыя словы: “У мінулым маё шчасце часцяком дасягала такіх вышыняў, што я не мог падзяліцца ім з самым дарагім для мяне чалавекам, а быў вымушаны блукаць па ціхіх вуліцах і завулках, каб толькі кавалкі яго асядалі дробнымі радкамі ў маіх кнігах”.
Крыху раней я напісаў серыю драматычных маналогаў для тэатральнай пастаноўкі. У адным з гэтых маналогаў былі словы, сугучныя са словамі Фіцджэралда, якіх я тады яшчэ не чытаў. Гэты маналог звязаны з адчуваннем катастрофы, якое апаноўвае чалавека, што перад гэтым насалоджваўся доўгім перыядам захаплення і шчасця.
Невялікая частка таго маналога:
“Я мушу прызнацца. У шчасця асаблівы голас. Калі яно гаворыць, ты ўвесь час чуеш яго, не блытаючыся. Ты разумееш яго мову, нават калі сам дурны.
Я амаль заўжды чуў, як гаварыла маё шчасце, і добра яго разумеў. Я чуў яго з раніцы, калі падымаўся з ложка, нацягваў кашулю, ішоў у вітальню па ранішнюю газету, поўную хлусні і разбурэння. Я чуў, як маё шчасце супакойвала мяне словамі, што ўсялялі самаўпэўненасць, я чуў, як яно казала, што мне не варта баяцца. Я буду чыстым. Я буду жыць вечна. Шчасце дарыла мне маленькія словы, што валодалі сілай, большай за ўсю заходнюю прэсу.
Часам я чуў, як маё шчасце робіцца настолькі гучным, што мне трэба сыходзіць ад людзей на самотны шпацыр, каб проста супакоіцца. Тады я звычайна блукаў па закінутым прамысловым раёне майго роднага горада. Я блукаў па тых ціхіх вуліцах і глядзеў на цэхі і спыненыя станкі, на звалкі, на пустыя майстэрні і думаў, чым жа я заслужыў усё гэта”.
Тэкст Фіцджэралда даў мне нешта такое, што ўжо жыло ўнутры, а я не ведаў, што думаю пра яго і асэнсоўваю, і ён прымусіў мяне адчуць сябе прыступным і нават злым. Я бачыў, як са мной адбывалася тое самае — згасанне юнацкіх ілюзій, а з ім уздым адчаю і дэпрэсіі. Я не мог гэта аспрэчыць і пачуваўся бяссільным. Ніхто не хоча чуць, што так выглядае нашая будучыня, але — дзіўны парадокс — я веру, што гэтыя веды могуць дапамагчы абараніцца ад “самай цёмнай ночы душы”, якую Фіцджэралд апісвае ў сваім тэксце.
Эміль Чаран паспрабаваў сфармуляваць парадокс шкодных ведаў і небяспечнага чытання так:
“Бяссонніца кідае на нас святло, якога мы не хочам, але да якога падсвядома імкнемся. Мы прагнем яго, ігнаруючы сябе, насуперак сабе. У ім і за кошт свайго здароўя мы шукаем нечага іншага: небяспечных, шкодных ісцінаў, усяго таго, што сон не дае нам пабачыць. Але нашая бяссонніца вызваляе нас ад зручнасці і нашых выдумак толькі для таго, каб сутыкнуць з закрытым гарызонтам: яна асвятляе нашыя тупікі. Яна асуджае нас, вызваляючы нас — гэтая двухсэнсоўнасць непадзельная з перажываннем ночы”.
Я б мог даць вам і больш прыкладаў небяспекаў чытання, але давайце спынімся на гэтых трох. З цягам часу, пакуль маё жыццё рабілася нечым сур’ёзным, я пачаў думаць пра літаратуру як пра згубную прафесію. Ты мусіш аддаць сябе ёй і не можаш ведаць, што сваё забярэш назад. Гэта сапраўды рызыка, а не пікнік у парку. Менавіта таму я не хачу весці юнакоў і дзяўчат да кніг, іх чытання ці, можа, аднойчы да пісання, да таго, чым я займаўся ў маладосці. Хутчэй за ўсё я заўжды буду чытаць, пісаць і любіць літаратуру і ўсё тое, што яна зрабіла са мной і маім жыццём, але з настаўніцтвам скончана назаўжды.
© Riku Korhonen, 2011
