Панядзелак (מאנטאג)

Прапануем вашай увазе фрагмент з “кароткага” рамана Мойшэ Кульбака “Панядзелак” (першае выданне — Варшава, 1926). Пераклаў з ідыша Сяргей Шупа. У рамане апісваюцца падзеі часоў расійскай рэвалюцыі ў нейкім дастаткова буйным, але дакладна не акрэсленым горадзе. Сам аўтар у тыя часы жыў у Мінску і Вільні. Пераклад рыхтуецца да выдання.

Маса

…Вылецела шэрая птушка, зрабіла пару кругоў нізка над палямі і змрочна ўскрыкнула. Пасля нязграбна пусцілася не да неба, а далёка, далёка праз лугі да краю мутнай раўніны. Худая звілістая рачулка раптам знерухомела і пасінела, хутка пачнецца навальніца. Воблак, буры і даўгі, выпаўз аднекуль збоку і гарачымі абвіслымі лахманамі памалу варушыў худыя дрэвы. Раптам вецер ірвануў наваколле, падагнуў галіны на дубах і накінуўся на маладыя алешыны, скруціў іх і прыгнуў да зямлі. Хмара, ужо растрапаная і гарачая, пачала ахапляць усё, ад яе аддзяляліся грузныя кавалкі аблокаў, адплывалі і абляплялі кусты, канавы і ямы на берагах ракі. Пырснула маланка, крывая, з вострымі краямі. Лес ззаду на імгненне раскрыўся сырой жудаснай глоткай, напханай леташнім лісцём, мохам і вывернутымі дрэвамі. У яго ўваліўся гром, і ён закрыўся. Пасля яго, гром, шырокі і звязаны, пакацілі некуды на цяжкім возе. Буйныя кроплі пачалі з грукатам скакаць па лістах. І пачалося…

……………………

Пралетарыят зацягнуў рэмень на жываце і а восьмай гадзіне пайшоў у гарадскі тэатр. Ён прыходзіў масамі. Ён хвалямі пазаймаў партэр, ложы і галёрку, пакуль там не запахла ботамі, целам і кажухамі. І падрыхтаваўся слухаць і слухаць.

На сцэне паміж асветленымі цяжкімі заслонамі і чырвонымі сталамі стаяў іскрысты срэбны званочак. Усяго толькі званочак.

А ў глыбіні залы было цёмна.

Пралетарыят цяжка павярнуў сваю тысячу галоваў, раскіданых унізе і ўверсе, і цяжка зашаптаўся, так цяжка, нібы вецер хадзіў між дрэваў.

І глянь ты, худы Мешчанін таксама прыйшоў. Ён забраўся ў куток цішэй травы і выміргваў адтуль са змроку сваімі цвікастымі вачыма. А яшчэ пракраўся з натоўпам даўгі чалавечак з чорнай бародкай, што нядаўна стаяў, прыляпіўшыся да сцяны, і тады яго было шкада, бо тады здавалася, што ён гэтак прастаіць усё сваё жыццё. І ўсё замоўкла ў цемры.

Пачалося.

Яна, Маса, глядзела асцярожна тысяччу вачэй, каб ёй раптам не зрабілі нешта злое, нешта дрэннае. Яна трымцела сваімі людзьмі ў калідорах гарадскога тэатра, а яе рукі, доўгія і валасатыя, што ўжо дрыжалі, тым часам учапіліся за балюстрады. Чалавечак з чорнай бародкай сядзеў недзе бледны са страхам у каленях, як нехта, хто раптам адчуў смерць, але ўжо не мог варухнуць ні рукой, ні нагой там, у цемры.

Ціха, і ціха.

Маса ад нечага адчувала да сябе салодкае шкадаванне. Ёй хацелася плакаць аб сваім горы. І галовы ўжо сапраўды паніклі. А ў некаторых ужо нават паказаліся слёзы ў вачах. Але раптам яна адчула сябе глыбока шчаслівай і ажно азвалася смехам недзе высока ўверсе, на галёрцы.

— Гэй ты, таварыш, чаго смяешся?.. Што тут смешнага?

І тады яна дзіка абурылася. Затупала нагамі. І ў яе вачах ужо засела шаленства і прага крыві. Яе абдурылі, і яна шукае помсты. Бліснулі бялкі вачэй, нібы людзі перакінуліся ка­штоўнымі камянямі ў цемры. Але. Але яна, Маса, зараз жа і супакоілася. Яна тут жа праставата ўсміхнулася, як дурань, які нічога не разумее.

На сцэну падняліся таварышы. Маса сурова глядзела. І разглядала таварышаў у скураных куртках. У ботах, з бародамі. Міша ў поўнай кавалерыйскай уніформе сеў каля самага званочка. Ён занепакоена разглядаў астатніх, што паволі рассаджваліся на сталах, на лавах, што закінулі нагу за нагу і з халоднай усмешкай на вуснах неяк пільна ўглядаліся ў змрок, дзе сядзела яна, Маса. І зрабілася ціха, ціха і нязвыкла страшна.

Міша ўстаў, роўны й нягнуткі. Бледна асветленым тварам нахіліўся да яе, да Масы, і пачаў. Ён сказаў ёй:

— Ты, Маса…

Ён гаварыў адрывіста гэткімі словамі, што выляталі з яго нечакана, як кавалкі сталі. Нібы страляў рэвальвер. Маса лавіла іх, апусціўшы тысячагаловую чупрыну. І сядзела яна, Маса, як баран.

О, яна раптам пранялася да яго павагай. Што калі ён, Міша, будзе злавацца. І Міша злаваўся, але не на яе, падвальную і гаротную. Ён запатрабаваў ад яе:

— Ад цябе будзе патрабавацца, Маса!..

І яна слухала яго ўсімі сваімі валасатымі, цвёрдымі вушамі. Яна, што ляжала, скруціўшыся, як чарвяк у кары. Нешта выкрыкнуў селянін, што прыйшоў у горад у Савет дэпутатаў, але Маса праглынула яго, і ён знік у ёй недзе ў змроку. Нізкія лабочкі абліваліся потам, а вочы, вочы распаўзаліся навокал, як светлякі ў лесе.

Міша замоўк. Раптам. Сеў. Маса зараўла тупа і адусюль, быццам крыкі адрываліся ад сценаў. Маса раўла ўсімі сваімі ратамі, і рукі ейныя торгаліся няспынна, і з радасцю гучала, грымела з цемры:

— Рэвалюцыя, рэвалюцыя!

І цішыня.

Да стала мерным дробным крокам падышоў нізенькі прамоўца ў акулярах з вялізнай аправай. Ён ужо аднойчы ўначы на парадным пляцы нешта рашуча загадваў Масе. Таварыш Р. Ён холадна спыніўся, узняў гладка паголены твар і склаў рукі на грудзях. Таварыш Р. пачакаў. Праз акуляры віднеліся яго цяжкія зрэнкі, сінія, як лёд. Ён чакаў, і там, у цемры, разыходзіўся тонкі, далікатны халадок. Маса, хліпнуўшы, змоўкла.

— Таварыш, паслухай, што ты адкажаш буржуазіі!

І ён пачакаў.

— Таварыш, ты скажаш: Я стаю з нажом у руцэ, і ты стаіш з нажом у руцэ. Класавая барацьба! Толькі ты з іншага мяса, ты грудзінка, а я азадак, але пабачыш, мая возьме. Буржуазія, ты ходзіш і ходзіш паўсюль, як злодзей уначы, а я іду табе насустрач. Я выстаўляю табе грудзі: бі! Але ж ты не хочаш. Чаму ты не хочаш?

Глядзі, у цябе мяккія рукі, а ў мяне грубыя і валасатыя, таму ў цябе плех на галаве, а ў мяне густыя патлы. Ты генерал, а я іван. Ты ідзеш на вайну, а я паміраю. Ты кахаеш, а я раўную. Ты ясі, а плачý я, — але я не хачу! Цяпер класавая барацьба! Я стаю з нажом у руцэ, і ты стаіш з нажом у руцэ.

Ён спыніўся, застыў у маўчанні і проста застаўся стаяць як стаяў. Цемра перад ім выглядала нібы сырая пячора, дзе пішацца фасфарычнымі літарамі нейкі змест, які мусіць застацца ў вечнасці. Там стаяла задуха. На каленях сціскаліся кулакі, як камяні, у крыві разліваўся змрочны кіпень. Бо нехта даўгімі сінімі пальцамі намацваў і сціскаў тысячу валасатых шыяў Масы. А яна шчэрыла тупыя зубы і маўчала.

— Ты скажаш: хто ты такая, буржуазія, што думаеш, быццам ты роўная мне? Я вынайшаў рэкі. Я збудаваў гарады. Я ўзвёў фабрычныя муры. Я праклаў дарогі. Я перакінуў масты. Я пусціў цягнікі. Я плаваў па морах. Я капаў пад зямлёй. Я араў, садзіў, сеяў, палоў, а ты? Хто ты такая, што думаеш, быццам ты роўная мне. Але паглядзі: што я збудаваў — ты вартавала, што я прынёс — ты назапасіла, што я напрацаваў — ты забрала. А я не хачу, цяпер класавая барацьба! Я стаю з нажом у руцэ, і ты стаіш з нажом у руцэ.

І тады паміж крэслаў паволі высунулася цвёрдая, цяжкая рука, у тым самым месцы, дзе сядзеў сухі чалавечак з чорнай бародкай. Ніхто гэтага не ўбачыў. Яна асцярожна ззаду ўзяла сухога чалавечка за даўгую шыйку і павольна, павольна зацягнула яго пад крэслы. Ледзь заўважна і памаленьку яна абхапіла яго там за ўсю шыйку і моцна прыціснула носам да падлогі. А вочы Масы былі прыкаваныя да асветленай сцэны. Чалавечак тым часам высунуў язык, які зрабіўся цвёрды, як дошчачка. І выцягнуўся, выпруціўшы ногі, пад крэсламі. Тады рука паволі ўзнялася назад. Цяжкая, яна ляжала на балюстрадзе і трошкі падрыгвала.

— Ты, Маса! Хто пайшоў у пустыню будаваць піраміды? Хто асушыў балоты Вавілона? Каго Ганібал вадзіў на Рым? Хто збудаваў Лондан? Парыж? Берлін? Маскву? Хто хадзіў з Напалеонам заваёўваць свет? Хто абнёс мяжой Расію? Хто пратаптаў яе дарогі? Хто выпеставаў яе, дарагую маці? Я! А цяпер я не хачу. Цяпер класавая барацьба! Я стаю з нажом у руцэ, і ты стаіш з нажом у руцэ.