Гаворачы пра абставіны, праз якія я апынуўся ў гэтым прытулку для вар’ятаў, я ўсведамляю, што мой цяперашні стан непазбежна народзіць сумневы ў праўдзівасці далейшага аповеду. Прыкра, што большая частка чалавецтва занадта абмежаваная ў сваёй здольнасці бачыць схаванае, каб цярпліва і ўдумліва ўзважыць паасобныя з’явы, што выходзяць за межы банальнага досведу. Іх бачаць і чуюць толькі нешматлікія псіхалагічна чуллівыя асобы. Людзі найвышэйшага інтэлекту ведаюць, што паміж рэальным і нерэальным няма прынцыповай розніцы, што ўсе рэчы выяўляюцца такімі, якімі мы іх знаем, толькі з ласкі тых паасобных далікатных фізічных і ментальных асяроддзяў, праз якія мы атрымліваем пра іх інфармацыю. Але празаічны матэрыялізм большасці асуджае як вар’яцтва сполахі таго звышзроку, які пранікае праз грубы вэлюм чыстага эмпірызму.
Маё імя — Джэрвас Дадлі, і з самага ранняга дзяцінства я быў летуценнікам і візіянерам. Маё багацце было большым, чым можа спатрэбіцца ў штодзённым жыцці, а праз тэмперамент я не мог ні сістэматычна вучыцца, ні адпачываць у кампаніі знаёмых. Жыццё праходзіла ў мясцовасці, адасобленай ад бачнага свету, дзе мае юнацтва і маладосць мінулі між старажытных і малавядомых кніг і дзе я блукаў сярод палёў ды садоў у наваколлі нашага родавага маёнтка. Не думаю, што тое, што я чытаў у тых кнігах і бачыў сярод тых палёў ды садоў, чытаюць і бачаць іншыя хлопчыкі. Пра гэта я, праўда, шмат не скажу, бо калі расказваць падрабязна, гэта толькі пацвердзіць жорсткія плёткі пра мой розум, якія я часам чую ад патаемных гасцей, калі яны шэпчуцца вакол мяне. Даволі і таго, што я, не разважаючы пра прычыны, проста апавяду пра падзеі.
Я сказаў, што жыў адасоблена ад бачнага свету, але не сцвярджаў, што жыў адзін. Гэтага не можа ніводная чалавечая істота, бо без таварыства жывых чалавек непазбежна цягнецца да сяброўства са стварэннямі, жыццё якіх ужо прамінула — або і не пачыналася. Побач з маім домам разлёгся дрыгвяністы лог, у сутонні глыбінь якога я бавіў без малога ўвесь свой час у чытанні, думках і мроях. Яго замшэлымі схіламі я рабіў свае першыя дзіцячыя крокі, і вакол яго гратэскна сукаватых скрыўленых дубоў віліся мае першыя хлапечыя фантазіі. Я блізка пазнаёміўся з вярхоўнымі дрыядамі, што жывуць у тых дрэвах, і часта назіраў за іхнымі дзікімі танцамі ў натужлівых промнях старога месяца — але пра гэта цяпер казаць не варта. Я раскажу толькі пра самотны, пакінуты склеп Гайдаў у найбольш цёмнай частцы гушчару на схіле. Ён належаў старому і паважанаму сямейству, чый апошні прамы нашчадак лёг у чорную нішу склепа за шмат дзесяцігоддзяў да майго нараджэння.
Грабніца, пра якую я расказваю, зробленая са старажытнага граніту, абветранага і агрубелага ад туманаў і сырасці многіх пакаленняў. Вырытую ў схіле пагорка канструкцыю можна ўбачыць толькі ад уваходу. Дзверы — грувасткая і агідная каменная пліта — вісяць на ржавых жалезных завесах, неяк злавесна прачыненыя пад некалькімі замкамі на цяжкіх жалезных ланцугах паводле вусцішнай моды паўвекавой даўніны. Жытло роду, атожылкі якога тут ляжаць, некалі вянчала схіл пагорка, у якім знаходзіцца склеп, але яно ўжо даўно пала ахвярай полымя, што ўсхапілася ад жудаснага ўдару маланкі. Старыя насельнікі гэтай мясцовасці часам цішком і з трывогай у голасе расказваюць пра паўночную буру, якая знішчыла той пануры палац, і намякаюць на тое, што яны называюць “гневам божым”. І апошнімі гадамі іх манера быццам павялічыла ўва мне і без таго моцнае захапленне ад грабніцы ў засені лесу. У тым пажары загінуў толькі адзін чалавек. Калі ў гэтым прыстанку змроку і цішы хавалі апошняга з Гайдаў, тую жалю вартую урну попелу даставілі з далечыні, куды сямейства перабралася, калі палац згарэў. Не засталося нікога, хто б ускладаў кветкі перад гранітным парталам, дый нямногія маюць ахвоту сустракацца з гнятлівымі ценямі, што нібыта дзівосна затрымліваюцца над паточаным вадой каменнем.
Ніколі не забуду дня, калі я ўпершыню напаткаў гэты напаўсхаваны дом смерці. Была сярэдзіна лета, калі прыродная алхімія ператварае лясны ландшафт у адзіную яркую і амаль аднародную зялёную масу, калі пачуцці ледзь не п’яныя ад наплыву вільготнай зеляніны і загадкава невытлумачальных водараў глебы і расліннасці. У такім наваколлі розум губляе пачуццё перспектывы, час і прастора становяцца нязначнымі і нерэальнымі, а рэха забытага дагістарычнага мінулага настойліва ўдарае па зачараванай свядомасці. У той дзень я з раніцы вандраваў містычнымі садамі ў лагчыне, заглыблены ў думкі, пра якія я не буду казаць, і вёў размовы з істотамі, якіх не буду называць. У дзесяцігадовым узросце я бачыў і чуў шмат цудаў, невядомых натоўпу, і ў пэўных аспектах быў незвычайна дарослым. Калі я праціснуўся паміж дзвюма дзікімі камлыгамі калючага кустоўя і раптам выйшаў да ўваходу ў грабніцу, то не меў ніякага ўяўлення пра тое, што адкрыў. Цёмныя глыбы граніту, так цікава прачыненыя дзверы і змрочная разьба над аркай не нарадзілі ўва мне ні жалобных, ні страшных успамінаў. Я меў багатыя веды і ўяўленні пра магілы ды склепы, але праз мой своеасаблівы тэмперамент мяне трымалі далей ад асабістых кантактаў з цвінтарамі і могілкамі. У дзіўным каменным будынку на лясістым схіле я ўбачыў толькі аб’ект інтарэсу і нагоду паразважаць, а яго халодны, вогкі інтэр’ер, у які я марна ўглядаўся праз так спакусліва пакінутую шчыліну, не меў, на маю думку, ніякіх прыкметаў смерці або заняпаду. Але ў тое імгненне зацікаўленасці ўва мне нарадзілася шалёнае, беспадстаўнае жаданне, якое і прывяло ўрэшце ў цяперашняе пекла зняволення. Падбадзёраны голасам, які з’явіўся, напэўна, проста з жахлівай лясной душы, я вырашыў увайсці ў ваблівы змрок, нягледзячы на масіўныя ланцугі, што перакрывалі мне дарогу. Ва ўсё горшым святле дня я напераменку то бразгаў іржавай перашкодай з надзеяй расчыніць насцеж каменныя дзверы, то спрабаваў праціснуць сваю шчуплую фігуру праз той праём, які ўжо быў, але ніводзін план не даў плёну. Спачатку проста цікаўны, цяпер я проста страціў розум. І калі ў змроку, які не пераставаў гусцець, я вярнуўся дадому, то прысягнуў сотні садовых багоў, што любой цаной узламлю дзверы, якія вядуць у чорныя, халодныя глыбіні, што быццам клічуць мяне. Лекар з жалезна-шэрай барадой, які штодзень бывае ў маім пакоі, сказаў раз аднаму з наведнікаў, што ад гэтага рашэння трэба весці адлік маёй жалю вартай манаманіі, але хай апошні вердыкт вынесуць чытачы, калі самі пра ўсё даведаюцца.
Наступныя пасля майго адкрыцця месяцы я правёў у марных спробах узламаць складаны замок прачыненай грабніцы, а таксама ў старанна прыхаваных роспытах пра прыроду і гісторыю гэтага збудавання. Як і большасць хлопчыкаў, я меў добры слых і таму шмат пра што дазнаўся, але звычка да скрытнасці прымусіла мяне нікому не расказваць ні пра мае веды, ні пра рашэнне. Варта, бадай, згадаць, што прырода гэтай грабніцы мяне ні здзівіла, ні напужала. Я меў даволі незвычайныя ўяўленні пра жыццё і смерць, і халодная гліна ў мяне асацыявалася з жывым целам няпэўнай формы. Я адчуваў, што вялікае і злавеснае сямейства са згарэлага палаца нейкім чынам прысутнічала ў прасторы сярод каменных сцен, якую я імкнуўся даследаваць. Няўцямныя расказы пра таемныя рытуалы і бязбожныя оргіі мінулых гадоў у той старажытнай зале распалілі ўва мне новы моцны інтарэс да склепа, перад дзвярыма якога я праседжваў гадзінамі ў любую пару сутак. Аднойчы я прасунуў свечку ў амаль зачынены праход, але не ўбачыў нічога, апрача пралёта вільготных каменных сходаў, што спускаліся долу. Пах гэтага месца выклікаў у мяне агіду і адначасова зачароўваў. Мне здавалася, што я знаў яго даўней за самыя раннія ўспаміны, да таго нават, як атрымаў сваё цяперашняе цела.
Праз год пасля таго, як я ўпершыню ўбачыў склеп, на перапоўненым кнігамі гарышчы дома мне трапіўся паточаны чарвякамі пераклад Плутархавых “Жыццяпісаў”. Чытаючы пра жыццё Тэсея, я быў моцна ўражаны ўрыўкам пра вялікі камень, пад якім юны герой мусіў знайсці знакі свайго лёсу, калі пасталее дастаткова, каб падняць яго гіганцкую вагу. Легенда развеяла маё вялікае нецярпенне як мага хутчэй увайсці ў грабніцу, бо ў мяне з’явілася адчуванне, што час для гэтага яшчэ не прыспеў. Пазней, казаў я сабе, у мяне з’явіцца дастаткова сілы і вынаходлівасці, каб лёгка разамкнуць цяжкія ланцугі на дзвярах, але да таго часу лепш падпарадкавацца таму, што здавалася мне воляй Лёсу.
Цяпер ужо я пільнаваў сыры партал не так неадступна, а значную частку свайго часу прысвяціў іншаму, хоць і не менш дзіўнаму занятку. Раз-пораз я ціха ўставаў уначы і крадком выбіраўся з дома, каб прайсціся тымі цвінтарамі ды пагостамі, ад якіх мяне аберагалі бацькі. Я не магу казаць, што рабіў там, бо цяпер не надта ўпэўнены, ці былі некаторыя рэчы ў сапраўднасці. Але ведаю, што ў дзень па начным шпацыры я часцяком дзівіў навакольных ведамі пра тое, пра што ўжо амаль забыліся многія пакаленні. Пасля адной з такіх начэй я шакаваў мясцовую грамадскасць незвычайным выказваннем пра пахаванне багатага і славутага сквайра Брустэра, аўтара тутэйшай гісторыі, якога пахавалі ў 1711 годзе і чыя сланцавая магільная пліта з выгравіяваным чэрапам і скрыжаванымі косткамі паволі ператваралася ў пыл. У парыве дзіцячай фантазіі я пакляўся не толькі што прадпрымальнік Гудмэн Сімпсан скраў туфлі з срэбнымі спражкамі, шаўковую панчоху і атласныя падштанікі нябожчыка перад пахаваннем, але і што сам сквайр заставаўся жывым і ў дзень пасля пахавання яшчэ двойчы перавярнуўся ў сваёй труне пад насыпам.
Але ідэя зайсці ў склеп не пакідала маіх думак. Яе па-сапраўднаму ўзбудзіла нечаканае генеалагічнае адкрыццё: мой уласны радавод па мацярынскай лініі меў прынамсі слабую сувязь з быццам бы вымерлым сямействам Гайдаў. Як апошні нашчадак нашага роду я, падобна, аказаўся апошнім і ў гэтым яшчэ старэйшым і больш загадкавым радаводзе. Я пачаў адчуваць, што склеп — мой, і з гарачым запалам чакаў часу, калі ўвайду ў тыя каменныя дзверы і спушчуся слізкімі каменнымі сходамі ў яго цемру. Цяпер у мяне сфармавалася звычка вельмі напружана прыслухоўвацца да таго, што адбываецца за прачыненым парталам, прысвячаючы гэтай незвычайнай вахце свае любімыя гадзіны паўночнага спакою. Да таго часу, як я пасталеў, я зрабіў маленькую прагаліну ў гушчары перад забраснявелым фасадам у схіле так, каб навакольныя расліны акружалі і звешваліся над гэтым месцам, як сцены і дах лясной альтанкі. Гэтая альтанка была маім храмам, а зачыненыя дзверы — святыняй, тут я ляжаў, выцягнуўшыся на замшэлай зямлі, занураны ў дзіўныя думкі і дзіўныя сны.
Ноч, калі прыйшло першае адкрыццё, была душнай. Я, мусіць, заснуў ад зморы, бо калі пачуў галасы, то меў выразнае пачуццё абуджэння. Я не наважваюся казаць пра іх тон ці акцэнт і не стану гаварыць пра іх характар, але магу сказаць, што яны мелі пэўныя вусцішныя асаблівасці ў падборы словаў, вымове і спосабе маўлення. Усе адценні новаангельскага дыялекту, ад нязграбных гукаў пурытанскіх каланістаў да педантычнай рыторыкі пяцідзесяцігадовай даўніны, здавалася, прысутнічалі ў гэтай няяснай гутарцы, хоць заўважыў я гэта ўжо пазней. У той час маю ўвагу і праўда адцягнула ад гэтага іншая з’ява, такая мімалётная, што я б не прысягнуў, што мне не здалося. Я ледзь заўважыў, што, калі прачнуўся, у падземным склепе паспешліва загасілі агонь. Не думаю, што быў ці моцна здзіўлены, ці ахоплены панікай, але ведаю, што ў тую ноч я моцна і назаўжды змяніўся. Вярнуўшыся дадому, я пайшоў проста да гнілога куфра на гарышчы, знайшоў у ім ключ і наступным вечарам з лёгкасцю адамкнуў перашкоду, якую так доўга і марна штурмаваў.
Першы раз я ўвайшоў у грабніцу ў пакінутым усімі схіле пагорка пад мяккім надвячоркавым святлом сонца. Я быў зачараваны, і маё сэрца скакала ў захапленні, якое я не ў стане дакладна апісаць. Калі я зачыніў за сабой дзверы і прамоклымі прыступкамі спусціўся ўніз у святле самотнай свечкі, я быццам ведаў, куды ісці. Свечка затрашчала ў душным смуродзе гэтага месца, але я адчуваў сябе ў затхлым паветры магільні надзвычай утульна. Я агледзеўся і ўбачыў шмат мармуровых пліт, на якіх былі дамавіны або іх парэшткі. Некаторыя з іх запячатаныя і некранутыя, іншыя амаль зніклі, пакінуўшы па сабе сям-там срэбныя ручкі і таблічкі сярод дзіўных кучак белаватага пылу. На адной з таблічак я прачытаў імя сэра Джэфры Гайда, які прыехаў з Сасэкса ў 1640 годзе і праз колькі гадоў тут памёр. У адной незвычайнай нішы была незанятая труна ў даволі добрым стане, аздобленая толькі імем, якое выклікала ў мяне адначасова і ўсмешку, і дрыжыкі. Раптоўны парыў прымусіў мяне ўскараскацца на шырокую пліту, пагасіць свечку і легчы ў свабодную труну.
Хістаючыся, я выйшаў з грабніцы ў шэрым святле світанку і зачыніў за сабой ланцуг на дзвярах. Мая маладосць скончылася, хоць цела і зведала сцюжу толькі дваццаць адной зімы. Калі я ішоў дадому, вяскоўцы, якія ўжо прачнуліся ў такі ранні час, праводзілі мяне дзіўнымі позіркамі, уражаныя, бо я меў выгляд таго, хто вяртаецца з нейкай вульгарнай вечарынкі. А ўсе ведалі, што я вёў жыццё самотнае і памяркоўнае. Я не выходзіў да бацькоў, пакуль не асвяжыўся і добра не выспаўся.
З таго часу я штоночы наведваў склеп, дзе бачыў, чуў і рабіў тое, чаго раскрыць не магу. На маю гаворку заўсёды моцна ўплывала наваколле. Яна першай паддалася зменам, і блізкія хутка заўважылі, што ў маім вымаўленні раптам з’явіліся архаізмы. Потым у мае манеры прабралася незразумелая бесцырымоннасць і нядбаласць, і ўрэшце я несвядома пачаў паводзіць сябе як свецкая асоба, хоць усё жыццё правёў у адзіноце. Раней маўклівы, цяпер я зрабіўся гаваркі, дэманструючы то рафінаваную лёгкасць Чэстэрфілда [1], то бязбожны цынізм Рочэстэра [2]. Я выяўляў выключную эрудыцыю, зусім не падобную да таго неверагоднага манаскага вучэння, якому прысвяціў маладосць. Я спісваў форзацы сваіх кніжак імправізаванымі эпіграмкамі, якія выклікалі асацыяцыі Геем [3], Праярам [4] і найбольш вясёлымі аўгустоўскімі камедыянтамі ды рыфмаплётамі. Адной раніцай за сняданкам я аказаўся на валасок ад катастрофы, калі выразна непрыстойным тонам прадэкламаваў узор вакханальнага жарту васямнаццатага стагоддзя, які ніколі нідзе не друкаваўся.
Хапай сваю кружку, сядай у наш кут,
І вып'ем за сёння, пакуль яно тут.
І мяса валі сабе шчодрай рукой,
Бо ежа й пітво — наш адзіны спакой.
Адна, шчэ адна,
А там і труна,
А ў труне ўжо не есці й не піць дап'яна.
Стары Анакрэан [5] меў нос як бурак,
Затое быў добры піток і спявак,
Бо лепей чырвонаму, трасца бяры,
Чым беламу-беламу й на цвінтары.
Ну, Бэці, бліжэй,
Ды цалуй пачасцей —
Бо наўрад ці прыгожыя дочкі ў чарцей.
Трымаецца Гары пакуль што арлом,
Аж хутка і ён захрапе пад сталом.
І хай пад сталом! Налівай ды не стой!
Сумней будзе спаць пад каменнай плітой.
Крычы й рагачы
Ды прагна хлябчы —
Не пахлебчаш у вечнай падземнай начы!
Халера дзяры! На нагах не стаю!
Зусім скаламуціла голаў маю.
Ўсё, Бэці, апошні кілішак наддам —
І дамоў зазірну, покуль жонка не там.
Гэй, руку мне, кажу!
Ці шмяк — ды ляжу,
Але зверху зямлі, а таму не тужу! [6]
Блізу таго часу ў мяне з’явіўся цяперашні страх перад агнём і навальніцамі. Раней я быў абыякавы да такіх з’яваў, а цяпер адчуваў перад імі невымоўны жах і забіраўся ў найглыбейшыя закуткі дома, варта было нябёсам пачаць пужаць людзей электрычнымі разрадамі. Цягам дня я больш за ўсё любіў наведваць разбураныя сутарэнні згарэлага палаца і ў фантазіях уяўляў сабе, якой гэтая пабудова была ў час яе росквіту. Быў выпадак, калі я напалохаў аднаго вяскоўца тым, што ўпэўнена завёў яго ў ніжнія сутарэнні, пра існаванне якіх быццам бы ведаў, нягледзячы на тое, што пра іх забыліся ўжо шмат пакаленняў таму і з таго часу іх ніхто не бачыў.
Нарэшце прыйшло тое, чаго я даўно баяўся. Мае бацькі, заклапочаныя зменамі ў паводзінах і выглядзе іх сына, пачалі спакваля шпіёніць за маімі перамяшчэннямі, і гэта пагражала скончыцца катастрофай. Я нікому не казаў пра візіты да склепа, з дзяцінства ахоўваючы сваю таемную мэту з рэлігійнай заўзятасцю, але цяпер мусіў прыкладаць намаганні, каб прабрацца праз лабірынты дрыгвяністай лагчыны і адарвацца ад магчымага пераследніка. Ключ да грабніцы я насіў на шнурку вакол шыі, і пра яго ніхто, акрамя мяне, не ведаў. Я ніколі не выносіў з грабніцы нічога з таго, што знаходзіў у яе сценах.
Адной раніцай, калі я паказаўся з вільготнага склепа і зашчапіў ланцуг дзвярэй сваёй не надта цвёрдай рукой, я ўбачыў у прылеглым гушчары перажаханае аблічча назіральніка. Канец быў несумненна блізкі, бо мая альтанка сярод дрэваў адкрылася і мэта маіх начных вандровак стала вядомай. Той чалавек не стаў мяне затрымліваць, таму я паспяшаўся дадому, спадзеючыся падслухаць, што ён можа данесці майму знясіленаму турботамі бацьку. Ці хутка ўжо свет пачуе, што я баўлю час за дзвярыма з ланцугом? Уявіце сабе маё радаснае здзіўленне, калі я пачуў, як шпег асцярожным шэптам праінфармаваў майго бацьку, што я правёў ноч сярод дрэваў каля склепа, не адводзячы закрытых заслонай сну вачэй ад шчыліны ў прачыненым партале пад навясным замком. Якім цудам назіральнік мог так ашукацца? Цяпер я быў перакананы, што мне дапамагала чыёсьці звышнатуральнае ўмяшанне. Набраўшыся праз гэтыя пасланыя нябёсамі абставіны адвагі, я зноў пачаў наведваць грабніцу абсалютна адкрыта, перакананы, што ніхто не стане сведкам таго, як я ўваходжу ўсярэдзіну. Цягам тыдня я напоўніцу смакаваў радасці магільнага балявання, пра якое не павінен расказваць, калі здарылася нешта такое, у выніку чаго я апынуўся ў гэтым клятым прыстанішчы смутку і аднастайнасці.
Не варта было мне рызыкаваць той ноччу, бо ад хмараў даносіўся гул і са смярдзючага балота ў лагчыне ўздымалася пякельнае свячэнне. Кліч мёртвых таксама быў іншы. Замест склепа ў схіле гэта былі счарнелыя сутарэнні на вяршыні ўзгорка, з якіх вярхоўны д’ябал цягнуў да мяне свае нябачныя пальцы. Калі я выйшаў з саду на раўніну перад руінамі, я ўгледзеў у туманным месячным святле нешта, чаго заўсёды цьмяна чакаў. Страчаны стагоддзе таму палац зноў узнёс свае велічныя вежы і быў непраўдападобны на выгляд. Кожнае яго акно палымнела раскошай тысячы свечак. Доўгай дарогай каціліся карэты бостанскай эліты, а шматлікія гурты напудраных франтаў з суседніх сядзібаў падыходзілі пешкі. Я змяшаўся з гэтым натоўпам, хоць і ведаў, што маё месца хутчэй з гаспадарамі, а не з гасцямі. У холе грала музыка, гучаў смех і ў кожнай руцэ было па келіху віна. Я пазнаў колькі твараў, хоць яны і былі мне лепш знаёмыя высушанымі ці з’едзенымі смерцю і гніеннем. Сярод дзікага і бесклапотнага натоўпу я быў самым дзікім і самым распусным. Вясёлыя блюзнерствы бурлівым патокам ліліся з маіх вуснаў, і ў досціпах я не дбаў ні пра законы Бога, ні Чалавека, ні Прыроды. Раптам перакат грому, чутны нават праз гоман той свінскай гулянкі, раскалоў дах і змусіў шумную кампанію ад страху суцішыцца. Чырвоныя языкі полымя і пякучыя парывы цяпла напоўнілі дом. Гулякі, ахопленыя жахам ад раптоўнай катастрофы, якая, здавалася, пераўзыходзіла межы непадкантрольнай Прыроды, з віскам панесліся ў ноч. Я адзін заставаўся, прыкаваны да сядзення ганебным страхам, якога ніколі дагэтуль не адчуваў. А потым маю душу ахапіў іншы кашмар. Спаленае жыўцом да попелу, маё цела разнясуць чатыры ветры, дык магчыма, я ніколі не буду ляжаць у склепе Гайдаў! Няўжо мой склеп быў падрыхтаваны не для мяне? Няўжо я не маю права спачыць давеку сярод нашчадкаў сэра Джэфры Гайда? Але! Я прад’яўлю сваё права на смяротную спадчыну, нават калі маёй душы стагоддзямі давядзецца шукаць іншае цялеснае прыстанішча, каб прывесці яго да той незанятай пліты ў нішы грабніцы. Джэрвас Гайд ніколі не падзеліць сумны лёс Палінура [7]!
Калі відзежа дома, ахопленага полымем, развеялася, я заўважыў, што крычу і шалёна б’юся ў руках двух чалавек. Адзін з іх быў той шпег, што ішоў да склепа следам за мной. Быў лівень, і на паўднёвым гарызонце былі сполахі маланкі, якія так нядаўна прайшлі над нашымі галовамі. Мой бацька, з тварам, пакрэсленым няшчасцем, стаяў побач, а я крыкам патрабаваў, каб мяне палажылі ў склеп, раз-пораз нагадваючы захопнікам, каб паводзілі сябе са мной як мага далікатней. Счарнелы круг на падлозе разбураных сутарэнняў казаў пра магутны ўдар з нябёсаў. І з гэтага пункту колькі цікаўных вяскоўцаў з ліхтарамі падымалі скрыначку старажытнай работы, якую з цемры выхапіла навальніца. Я перастаў марна і бязмэтна курчыцца ад болю і назіраў, як гледачы разбіралі скарб, і мне было дазволена стаць удзельнікам іх адкрыццяў. У скрыначцы, замкі якой расчыніліся ад удару, якім яе выкапала, было шмат папер і каштоўных прадметаў, але мае вочы спыніліся на адной-адзінай рэчы. Гэта была парцалянавая мініяцюра маладога чалавека ў хітра завітым парыку, і на ёй былі ініцыялы “Дж. Г.” Яго твар быў такі, што, гледзячы на яго, я быццам вывучаў люстэрка.
На наступны дзень мяне прывялі ў гэты пакой з закратаванымі вокнамі, але звесткі пра сёе-тое да мяне па-ранейшаму даходзяць ад старога і прастадушнага слугі, якога я любіў у дзяцінстве і які, як і я, любіць цвінтар. Тое, што я насмельваўся расказаць пра свае прыгоды ў грабніцы, выклікала толькі спачувальныя ўсмешкі. Мой бацька, які часта да мяне заходзіць, сцвярджае, што я ні разу не заходзіў за дзверы з ланцугом, і клянецца, што ржавы замок заставаўся некранутым, калі ён яго правяраў, як і пяцьдзясят гадоў таму. Ён нават кажа, што ўся вёска ведала пра мае хаджэнні да склепа, і што за мной часта назіралі, калі я спаў у альтанцы з дрэваў каля злавеснага фасада, а мае прыадкрытыя вочы не сходзілі са шчыліны, што вядзе ўсярэдзіну. Я не магу знайсці неаспрэчных доказаў супраць гэтых сцверджанняў, бо мой ключ ад замка згубіўся ў тую жахлівую ноч падчас барацьбы. Дзівосы мінулага, пра якія я даведаўся ў начныя сустрэчы з мёртвымі, ён адкідае як плён маёй заўсёднай прагнай зацікаўленасці старажытнымі фаліянтамі ў сямейнай бібліятэцы. Каб не мой стары слуга Гайрам, да гэтага часу мяне б ужо зусім пераканалі, што я звар’яцеў.
Але Гайрам, адданы да апошняга, захаваў веру ў мяне і зрабіў тое, што прымушае мяне падзяліцца прынамсі часткай сваёй гісторыі. Тыдзень таму ён сарваў замок з ланцуга на прачыненых дзвярах склепа і спусціўся з ліхтаром у яго цёмныя глыбіні. На адной пліце ў нішы ён знайшоў старую, але пустую дамавіну, пацямнелая шыльдачка на якой мае на сабе адзінае слова — “Джэрвас”. У гэтай самай дамавіне і ў гэтай самай грабніцы мяне паабяцалі пахаваць.
1917
© Алена Хрышчановіч, пераклад верша, 2014
Каментар
1. Лорд Філіп Дормер Стэнхап Чэстэрфілд (1694—1773) — ангельскі дзяржаўны дзеяч, дыпламат і пісьменнік, аўтар “Лістоў да сына”.
2. Джон Ўілмат, другі граф Рочэстэр (1647—1680) — ангельскі паэт эпохі Рэстаўрацыі.
3. Джон Гей (1685—1732) — ангельскі паэт і драматург, аўтар баек, песняў, пастараляў, камедый.
4. Мэцью Праяр (1664—1721) — ангельскі паэт і дыпламат.
5. Анакрэан (ці Анакрэонт, 570/559 — 485/478 год да н. э.) — старажытнагрэцкі лірычны паэт, прадстаўнік манадычнай лірыкі.
6. Пераклад Алены Хрышчановіч.
7. Палінур — персанаж антычнай міфалогіі, сын Іяса, стырнавы Энея. Быў загублены богам Сну: заснуўшы, ён упаў у мора, выбраўся на бераг, але загінуў ад рук дзікуноў. Эней сустракае яго ў царстве Аіда.
