Усё пачалося з навагодняга стала. Трэці год запар адзначаю Новы год з новай сяброўкай А., так склалася, і я гэтаму радуюся. У тым ліку таму, што кожнае застолле дорыць пісьменніцкую тэму. Пасля першага святкавання я апісала дарогу ад сяброўкі. Чужое акно без фіранак па дарозе дахаты з аграмаднай елкай і чырвоным абрусам на стале без посуду, пакой без гасцей і толькі каротка стрыжаная дзяўчына з некім размаўляла па белым правадным тэлефоне. Са сцэнкі прыватнага жыцця недасяжнай дасканаласці нарадзілася эсэ “Акно ў іншае жыццё”. Мінулым Новым годам 90-гадовая бабуля А. расказала пра сваю настаўніцу, якая жыла ў Ялце ў адзін час з Антонам Чэхавым і была знаёмая з ім. Гісторыя трапіла ў тэкст “Мулявін, якога не пазналі, і іншыя сустрэчы са знакамітасцямі”. І я, успамінаючы пра гэта з цыгарэтай на балконе, сама сабе зайздросціла, што во як шчасціла на цікавыя гісторыі ў мінулыя новыя гады. Чакай, і ў гэтым Новым годзе таксама нешта ж было. Не магло не быць. Раптам успамінаю паштоўку.
Капліца Франца
Нямецкая паштоўка 1914 году са смаргонскай капліцай
Паштоўку мне паказалі як удзячнасць за іншую паштоўку, якую я прынесла ў якасці падарунка на Новы год. Старадаўні чэхаславацкі калядны здымак, чорна-белы. На здымку зімовая вёсачка каля лесу. Снег, маленькія фігуркі на снезе ў стылі ПітэраБрэйгеля-малодшага. Мама сяброўкі збірае старыя паштоўкі. І калі б не мая калядная, не пабачыла б іхную. Ды не абы якую, а Смаргонь 1914 году на нямецкай паштоўцы. Дакладней, не Смаргонь, а вёска Карані. Цяпер гэта мікрараён гарадскі. Але прыватныя хаты яшчэ засталіся. Як і на паштоўцы. Толькі там, 100 гадоў таму, на хатах дахі з дранкі. На фоне хат: нямецкі салдат у доўгім шыняльку і спічастай касцы, якая мае ўласную назву нямецкага паходжання pickelhelm. Шлем з пікай. Леваруч салдата — каплічка. Мне далі лупу, каб нічога не прапусціла.
— Няўжо тая ж самая захавалася? — я не веру сваім вачам, бо і цяпер на гэтым жа месцы, на скрыжаванні дзвюх дарог, прасёлачнай і шашы, стаіць капліца. Пан Езус і Матка Боска за шклом упрыгожаныя штучнымі кветкамі.
— Яна, яна! — адказвае хорам сям’я маёй сяброўкі. Дзіўна, што салдат сфатаграфаваўся на памяць у такім сціплым месцы. А потым надрукавалі нашыя хаты і капліцу ў Нямеччыне. Яшчэ дзіўней, што гісторыя капліцы непасрэдна тычыцца сям’і, дзе святкуем Новы год.
Расказвае сяброўка А. ужо пасля свята, бо за сталом шум і гам, канцэрт святочны па тэлебачанні ўсю ноч. І мы сустрэліся назаўтра спецыяльна дзеля капліцы:
— Каплічкі ставілі ў пачатку і на канцы вёсак. Каб не трапіла ў вёску чума там ці мор. У якасці аховы, карацей.
Капліца з паштоўкі. Сучасны выгляд
— Сапраўды тая самая капліца на паштоўцы, што стаіць тут ад вас недалёка цяпер?
— Тая ж самая.
— Адкуль ты ведаеш?
— Таму што яе пабудаваў, — нязвыкла ўрачыстым робіцца голас А., — прадзед майго таты, а мой прапрадзед! І звалі яго Франц Сосна.
— Ого! Ты ніколі не казала. Ён быў святар?
— Не. Звычайны мужык вясковы, з Каранёў. Гэта была вялікая вёска з дабротнымі хатамі, але ў Першую міравую яе добра зруйнавалі. На паштоўцы некаторыя з іх бачна. На дахах — гонт.
— Дранка?
— Дранка. Гонт. Накшталт чарапіцы драўлянай.
Дарэчы, слова таксама нямецкага паходжання: gant — “перакладзіны”.
— Гонт быў часцей за ўсё асінавы. І каплічка гэта каталіцкая была пакрытая раней таксама гонтам. Я нават памятаю, што ў дзяцінстве яшчэ гэты гонт быў. Побач стары крыж дубовы стаяў, але ўжо пакасіўшыся быў. І ўрэшце паваліўся. А пасля капліцу пакрылі бляшаным дахам. Памятаю, як, бывала, хуліганы паб’юць шкло, і папа хадзіў новае ставіць заўсёды. Мама ўнутры прыбірала.
— А як туды папасці? Дзвярэй жа няма?
— Дык акенца адчыняецца. Каб можна было кветкі памяняць, сцерці пыл з ікон.
— Вось ніколі б не падумала, што гэтая капліца з такой даўніны захавалася.
— Яна стаіць ля нас з 1848 году.
— Божа!
І тут можна было паставіць кропку. Дакладней, клічнік, ды не пастаўлю, бо літаральна напярэдадні Новага году я пыталася маму пра дом Янкеля.
Дом Янкеля
Дом Янкеля. Кірава, 16
Ён амаль у цэнтры горада, калі кроху збочыць з цэнтральнай вуліцы за маленькі базарчык і далей уніз ад бані адразу за Гервяткай па вуліцы Кірава (былая Крывая). Але ў страшным заняпадзе. Колькі сябе памятаю, там ніякіх прыкмет жыцця не назіралася. Стаіць носам у самую дарогу і гэтым адрозніваецца ад планіроўкі смаргонскіх двароў пазнейшых пасляваенных. Вайна Другая ўжо сусветная маецца на ўвазе. Звыкла для горада, каб перад домам палісаднік. Дамок — каб акуратненькі, кампактны. А гэты даўгі. Ад дажджоў і снягоў шэры. Падаецца, не краналі яго ніколі пэндзаль і вапа. Чарговы раз міма дома Янкеля ідучы, сцішаю крок. Неяк так яго асвяціла зімовае цьмянае сонца пасярод сайдынгавых па суседстве хат са шклопакетамі на вокнах, што мімаволі падумала: “Знясуць яго, а што яшчэ горш, адрамантуюць у еўрастылі”. Сэрца зайшлося: “Хоць сфатаграфую, хоць напішу пра гаспадара дома”. Прыйшла дамоў і прашу:
— Мама, раскажы пра Янкеля.
— Я помню, у яго конь быў. Трапкі Янкель сабіраў. Вот як после вайны, усякае насілі яму, гаршкі, што там, падбіраў ён. Як да нас у Перавозы ідзе, тады ўжо даюць дзепешу. У дзярэўні ж быстра. І нясуць усе прычындалы, хто дзе што находзя.
— Стар’ёўшчык, — падказваю, — стар’ё збіраў.
— Да, да. Трапкі, саганы, палівачкі, меднае, тынкавае, усё такое сабіраў.
— У цялегу?
— У цялегу. І тады здаваў на уцільсыр’ё.
— І ён на гэта жыў?
— Жыў. Многа яму давалі. Дырка якая дзе паявілася ў сагане. Нашто ён? У патрэбленні знашываецца ж усё.
— А ён плаціў за гэта?
— Выменьваў. Спічкі ўзамен даваў, мыла хазяйственнае, бо туалетнага не было. Краску якую красіць адзежу. Пачачкі такія. Разныя краскі яркія помню. А яшчэ тут жа чэраз дарогу ад Янкеля дом Зязюлі. Такі домік да рэчкі Гервяткі ўніз. Зязюля таргавала краскамі. І еслі там Пасха ці што, туды ўсе ішлі. У Зязюлі куплялі краску. А фасавала ў пакецікі, як канверцікі зробленыя такія. Сама з бумагі складала, узвешывала і па пакеціках рассыпала. Я помню, мамуся хадзіла да яе па краску яйкі красіць. Красілі ў жоўты, сіні, красны, які хочаш. Зязюля была важная пані. Так проста не падступіцца.
Дом Янкеля з вуліцы Матросава
— А Янкель быў які?
— Знаеш, такі небальшога росту, шчупленькі, валосікі рэдкія, я помню яго добра ў ліцо. Прасілі яго часта пасадзіць картошку. Бо калёсы меў. Смяяліся раз, што ў каго-та ён садзіў картошку, і тады пакарміць завуць. Ён папрасіў кампоту. А яму гаварат: “Няма. Які кампот?” — “Што гэта за хата, калі няма кампоту?!” — вазмуціўся.
— Значыцца, у яго заўсёды быў.
— Ну. Яшчэ гаварылі, што сялёдку еў з пячэннем Янкель.
— А жонка ў яго якая была?
— Нармальная жанчына. Янкеліха.
— А як імя ейнае?
— Каму яно нада было? Хадзіла такое ў народзе: Янкеліха. Так і звалі.
Вечарам у прадуктовай краме сустрэліся выпадкова з мамінай парыкмахеркай. А парыкмахерка з сяброўкай. Сяброўка мне невядомая, ды затое такая гаворкая.
— О, Янкель! — сяброўка парыкмахеркі, крыху маладзейшая за парыкмахерку, нібы чакала пачуць імя Янкеля. Выпадкова неяк сарвалася з майго языка тое, аб чым думкі. Яны абедзве шкадавалі, што мала размаўлялі са сваімі мамамі пра былыя часы, калі мамы жывыя былі. А я сказала, што размаўляю, і літаральна сёння пыталася ў мамы пра Янкеля.
— У яго прама ў доме лавачка была, але не частная, — адразу па справе пачала сяброўка парыкмахеркі, — ён усё палучаў з гасударственнай загатоўкі і выменьваў на стар’ё. Абоі, палаценцы ў яго былі, пража, многа чаго, што людзям нада. Мы з бабушкай, помню, хадзілі па японскую шаль, але нам не хваціла. Ён і па вёсках ездзіў, і ў сябе абменьваў. А жонка очэнь сімпацічная жэншчына ў яго была, не помню, як звалі, усягда на ёй шарф белы красівы і ардзена. Яна ж ваявала. І брат жа ў яе быў. Но брат быў немнога не поўнага ума.
— Каторы значкамі абвешаны хадзіў?
— Ён.
— Крыху помню яго, порткі пад самыя пахі, значкамі-медальёнамі ззяе і пасміхаецца заўсёды. А пра дом вы ведаеце, калі ён пастроены?
— Дом, наверна, яшчэ ў польскія врэмена быў пастроены. Паэтаму ён такі са стаўнямі, па-яўрэўскаму. Яны очэнь баязлівыя яўрэі былі. Іх інагда варонай напугаюць у шутку. І яны сразу: “Ай-я-яй!”, закроюцца. Паэтаму ў іх са стаўнямі былі дама.
Пякарня Казіміра
Пякарня Казіміра. Іванова, 17
І вось яшчэ пабудова, якая заўсёды цікавіла. З чырвонай цэглы дадатак да сучаснай хаты, прывітаннем з далёкага мінулага. Бачна, што не жылое памяшканне, але другой такой прыгажосці ў горадзе няма. Па Іванова (былая Зарэчная) гэтая пабудова. З вуліцы яе не надта бачна. А калі не прыглядацца, дык наогул можна прапусціць. І ніколі на падворку нікога не траплялася. Але сёння зайшла ў двор нарэшце. Сфатаграфавала. Пагрукала. Не адчынілі. Пайшла да суседзяў насупраць, там якраз жывуць знаёмыя, так супала, хата ў хату, і даведалася прозвішча і дзе працуе гаспадар хаты. У музычнай школе. Завуць Валянцін Уладзіміравіч Бортнік. Гэтым жа вечарам трапіла на рэпетыцыю хору імя Агінскага, дзе той, хто мне патрэбны, акампаніятарам. Я і з хорам паспявала “Зорку Венеру” на вершы Максіма Багдановіча, і запісала гісторыю пра цагляную пабудову.
— Гэта была пякарня, якая належала дзеду маёй жонкі Марыі. Звалі яго Казімір Вайцяхоўскі.
— У мяне аднакласнік быў Андрэй Вайцяхоўскі. Разам у трэцяй школе вучыліся.
— Дык гэта пляменнік жонкі маёй.
Цікава атрымліваецца. Менавіта тыя архітэктурныя гарадскія аб’екты, якія цікавяць на дадзеным адрэзку часу, звязаныя з маімі добрымі знаёмымі. Капліцу пабудаваў прапрадзед сяброўкі, пякарню — прадзед аднакласніка.
— А ў які час працавала яна?
— На стыку ХІХ і ХХ стагоддзяў. Абаранкі там пяклі. Наймалі работніц каля дзесяці чалавек. Кіравалі працэсам старэйшыя дочкі Казіміра, Ядвіга і Стэфанія. У Польшчу з’ехалі пазней. Вялікімі партыямі абаранкі пякліся. У адзін замес клалі прыкладна капу яек, гэта 60 штук. Траваў дабаўлялі. Нейкі ў іх быў рацэпт, на жаль, не захаваўся, што абаранкі не чарсцвелі месяц. Гандлявалі паўсюль. У Маскву вазілі. У Варшаву, у Вільнюс. У Амерыку нават бочкамі адпраўлялі. Паўсюль.
Шкадую крыху, што не даведалася пра старажытную прыватную абараначную, калі пісала пра Куццю. Але дапоўніць ніколі не позна. І тут Валянцін Уладзіміравіч літаральна ашаламляе:
— А ў 1908 годзе Казіміра забілі па дарозе з гандлю. З Вільні ехаў.
— За што?
— За грошы. Выручку скралі. Праз баранкі забілі. Малодшаму сыну тока споўніўся год, бацьку маёй жонкі Марыі. На гэтым абараначны бізнэс і скончыўся. А пякарня захавалася. У Другую сусветную ў трох метрах упала бомба. Дом згарэў, а ёй нічога. Бо сцены там 70 санціметраў таўшчынёй. Замест прыступкаў валуны 300-кілаграмовыя. Столь пад 5 метраў. Вясной прыходзьце, убачыце самі. Цэгла трывалая, як жалеззе, вапнай змацаваная. У вайну ўся вуліца Зарэчная хавалася тут ад бамбёжкі, казалі.
Фота з архіву Тані Скарынкінай.
