Сумная гісторыя (A Pathetic Story)

— О! Сябра, напішы, калі ласка, сумную гісторыю для каляднага нумара, — сказаў мне рэдактар "Ўіклі джорнал", калі я зазірнуў у яго логавішча адным сонечным чэрвеньскім ранкам некалькі гадоў таму. — Томасу карціць пачаць карыкатуру. Ён сказаў, што на мінулым тыдні пачуў жарт, з якога атрымаецца добры матэрыял. Мне, пэўна, давядзецца напісаць натхняльную гісторыю пра каханне, як чалавека лічылі памерлым, а ён вяртаецца акурат напярэдадні Раства і жэніцца з дзяўчынай, якая яго чакала. Я спадзяваўся, што сёлета гэтага пазбегну, але, відаць, не атрымаецца. Мігзаў даручу заняцца нататкай-заклікам да дабрачыннасці. Мяркую, ён у гэтай справе самы дасведчаны. А Кегля напіша саркастычны слупок пра траты на Раство і праблемы са страваваннем. Ён заўсёды добра піша такое. У яго акурат патрэбнае стаўленне, калі ты разумееш, пра што я.

Трэба сказаць, што Кегля — гэта мянушка, якой мы заклеймавалі надзвычай эмацыйнага, але пры гэтым самага ўпёртага супрацоўніка. Яго сапраўднае прозвішча было Бехерхэнд.

Кегля рабіўся асабліва сентыментальны перад Раством. За тыдзень да гэтага святога дня яго літаральна раздзімала ад дабрыні й любові да ўсяго чалавецтва. Малазнаёмых людзей ён сустракаў з такім усплёскам радасці, які некаторыя не паўтарылі б нават напаткаўшы заможнага сваяка. Кегля засыпаў усіх добрымі пажаданнямі, якія ў гэты час і так сыплюцца на кожным кроку, з такім імпэтам, што тыя, каго ён віншаваў, сыходзілі прыціснутыя незразумелым пачуццём віны.

Сустрэча са старым сябрам у гэтыя дні была амаль небяспечная для яго жыцця. Пачуцці перапаўнялі яго. Кегля не мог размаўляць. Здавалася, што яго зараз разарве.

У сам дзень Раства ён звычайна ляжаў, бо напярэдадні выпіваў зашмат пранікнёных тостаў. Ніхто не мог параўняцца з Кегляй у мастацтве прамаўляць і выпіваць пранікнёныя тосты. Ён піў за "стары добры час Раства", за "старую добрую Англію", а потым за сваю маці, за ўсіх іншых сваякоў, за "гэтую цудоўную жанчыну", за "старых прыяцеляў". Ці прапаноўваў выпіць за сяброўства агулам, каб яно "ніколі не астывала ў сэрцы сапраўднага брытанца", а потым за любоў, каб "яна заўсёды прамянілася з вачэй нашых нявест ды жонак", ці нават "за сонца, якое заўсёды ззяе па-над аблокамі, сябры, дзе мы яго не бачым, і дзе нам ад яго няма карысці". Ён быў такі чуллівы, гэты Кегля!

Але яго ўлюбёны тост, падчас якога ён рабіўся найбольш красамоўны і трагічны, быў за "адсутных сяброў". Стваралася ўражанне, што ў яго асабліва шмат "адсутных сяброў". І да яго гонару трэба сказаць, што ён на іх ніколі не забываўся. Калі ў Кеглі ў руках апынаўся келіх, "адсутныя сябры" маглі разлічваць на тост, а прысутныя сябры, калі толькі ў іх не атрымлівалася праявіць нечалавечы такт і вытрымку, — на тост, пасля якога ўсе будуць у жалобе яшчэ тыдзень.

Аднойчы мне сказалі, што падчас такіх прамоваў Кегля глядзіць у бок турмы. Але пасля было выяўлена, што Кегля высакародна згадвае не толькі сваіх "адсутных сяброў", але і сяброў усіх прысутных. І гэтую здагадку адхілілі.

І ўсё ж "адсутных сяброў" было зашмат. Кегля перабіраў меру. Мы ўсе добра думаем пра нашых сяброў, калі яны далёка. Звычайна лепей, чым калі яны побач. Але мы не хочам увесь час думаць пра іх. На каляднай вечарыне, абедзе ў гонар кагосьці ці сустрэчы акцыянераў, дзе ўсе і так добрыя й расчуленыя, такія тосты дарэчы, але Кегля прамаўляў іх у самы непрыдатны час. Ніколі не забуду аднаго такога тоста на вяселлі. Бяседа была вясёлай, усё ішло найлепшым чынам і госці былі ў цудоўным настроі. Ежу з'елі, неабходныя тосты выпілі, надыходзіў час маладым ад’язджаць, і ўсе ўжо збіраліся ўзяць рыс, каб дабраславіць іх [1], і тут падняўся Кегля. Выраз твару ў яго быў як на пахаванні, а ў руках ён трымаў келіх.

Я імгненна здагадаўся, што зараз будзе, і паспрабаваў пнуць яго пад сталом. Зразумела, я не збіраўся зваліць яго з ног, але ў дадзеных абставінах, упэўнены, нават гэта было б апраўдана.

Аднак у мяне не атрымалася. Я трапіў у некага, але гэта не мог быць Кегля, бо ён стаяў як стаяў. Хутчэй за ўсё гэта была нявеста, якая сядзела побач з ім. Больш я не спрабаваў, і ён, неперапынены, завёў свой улюбёны матыў.

— Сябры, — пачаў ён дрыготкім ад эмоцый голасам, у вачах яго стаялі слёзы, — перад тым як мы развітаемся — магчыма, некаторыя з нас ужо не сустрэнуцца на гэтай зямлі — перад тым як гэтая нявінная маладая пара, якая сёння ўсклала на сябе шматлікія выпрабаванні й хваляванні сужэнства, пакіне гэты мірны храм, каб сустрэцца з горкімі смуткамі й расчараваннямі нашага марнага жыцця, я хацеў бы выпіць адзін тост, які яшчэ не абвяшчаўся.

Ён ацёр вышэйзгаданую слязу. Госці вярнулі на твары ўрачысты выгляд і намагаліся трушчыць арэхі цішэй.

— Сябры, — працягваў ён усё больш пранізлівым і трагічным тонам, — сярод нас ёсць тыя, хто не ведае, што значыць страціць дарагога чалавека, які памёр ці ў далёкай вандроўцы. А можа, і не аднаго.

Тут ён прыдушана ўсхліпнуў. Цётка жаніха, якая сядзела ў дальнім канцы стала, пачала ціха плакаць над марозівам: нядаўна сваякі сабралі грошы і выправілі яе старэйшага сына з краіны, узяўшы з таго абяцанне ніколі не вяртацца.

— Гэтая чароўная маладая дзяўчына побач са мной, — працягнуў Кегля, адкашляўшыся й пяшчотна паклаўшы руку на плячо нявесты, — як вы ўсе ведаеце, некалькі гадоў таму засталася без маці. Спадарства, што можа быць больш сумным за смерць маці?

Нявеста, натуральна, пачала плакаць. Жаніх, маючы найлепшыя намеры, хацеў суцешыць яе, але ў дадзеных абставінах, натуральна, расхваляваўся і замармытаў, што ўсё да лепшага і што ніхто са знаёмых старой лэдзі не пажадаў бы, каб яна вярнулася нават на хвіліну. Пасля такога яго маладая жонка з абурэннем заявіла, што калі б яна раней даведалася, што ён так радуецца смерці яе маці, то ніколі б не выйшла за яго замуж — і той занурыўся ў змрочныя разважанні.

Я падняў галаву, чаго старанна пазбягаў да гэтага моманту, і сустрэўся вачыма з калегам-журналістам насупраць. Мы не ўтрымаліся й рассмяяліся, пасля чаго за намі замацавалася рэпутацыя чэрствых неабцясаных тыпаў, якой ніводны з нас не пазбавіўся да сённяшняга дня.

Кегля, адзіная істота за сталом, якая не хацела праваліцца праз зямлю, з відавочным задавальненнем бубніў далей.

— Сябры, — казаў ён, — як можам мы забыцца на дарагую маці ў гэты святочны дзень? Ці нашыя страчаныя маці, бацькі, браты, сёстры, дзеці й сябры забытыя? Не, лэдзі й джэнтльмены! Сярод радасці згадайма гэтыя згубленыя блукаючыя душы; сярод келіхаў ды вясёлых жартаў згадайма адсутных сяброў!

Тост выпілі пад акампанемент здушаных рыданняў і ціхіх енкаў, і госці пацягнуліся ўмывацца ды супакойвацца. Нявеста адмовілася ад прапанаванай жаніхом рукі, паднялася ў карэту з дапамогай бацькі і з'ехала, відавочна поўная кепскіх прадчуванняў што да свайго будучага шчасця разам з такой бессардэчнай пачварай, якой аказаўся яе муж.

З таго часу Кегля сам стаў "адсутным сябрам" у гэтым доме.

Але я адхіліўся ад аповеду пра сумную гісторыю.

— Не цягні, — сказаў мне рэдактар. — Яна мусіць ляжаць у мяне на стале ў канцы жніўня і ні днём пазней. Гэтым разам я планую ўзяцца за снежаньскі выпуск загадзя. У мінулым годзе мы звярсталі яго толькі ў кастрычніку, не хачу, каб "Кліпер" ізноў нас апярэдзіў!

— Добра, усё будзе, — легкадумна адказаў я. — Хутка накатаю. На гэтым тыдні ў мяне няшмат працы, таму пачну адразу ж.

Па дарозе дадому я перабіраў жаласлівыя тэмы, але ў галаву нічога не ішло. А вось камічныя сюжэты проста запаланілі мой розум, пакуль ён не пачаў саступаць пад іх націскам, і мне давялося супакойвацца мінулым выпускам "Панча" [2], інакш, думаю, у мяне быў бы прыпадак.

"Хм, я відавочна не настроены на сантыменты, — сказаў я сам сабе. — не трэба сябе прымушаць, часу шмат, пачакаю, пакуль што-небудзь мяне засмуціць".

Але ішлі дні, а я рабіўся ўсё больш і больш радасным. У сярэдзіне жніўня ўсё стала сур’ёзна. Калі цягам наступнага тыдня ці дзесяці дзён у мяне не атрымаецца ўсімі магчымымі сродкамі адчуць сябе няшчасным, у калядным нумары "Ўіклі джорнал" не будзе нічога, што зможа выкрасіць слязу з брытанскай публікі, і яго рэпутацыя высакакласнага сямейнага часопіса будзе непапраўна сапсаваная!

У тыя дні я быў добрасумленным маладым чалавекам. Я паабяцаў напісаць сумную гісторыю на чатыры з паловай слупкі да канца жніўня, і — не істотна, якой цаной для майго фізічнага ці псіхічнага здароўя — гэтыя чатыры з паловай слупкі будуць напісаныя.

Я ведаў, што нястраўнасць добра спрыяе з'яўленню сумных думак. Таму некалькі дзён я жыў на строгай дыеце з варанай свініны, ёркшырскага пудынгу і розных слодычаў і салаты з лобстарам на вячэру. Праз гэта мне прысніўся камічны жудасцік. У ім сланы караскаліся на дрэва, а царкоўных старастаў злавілі за гульнёй у прыпень [3] у нядзелю, і я прачнуўся трасучыся ад смеху!

Я перастаў здзекавацца са страўніка і пачаў чытаць усе жаласлівыя кнігі, якія ў мяне былі. Але безвынікова. Маленькая дзяўчынка з "Нас сямёра" [4] выклікала толькі раздражненне, мне захацелася даць ёй аплявуху. Байранаўскія "Піраты" аказаліся нуднымі. Я ўзрадаваўся, калі гераіня памерла, і не паверыў, калі прачытаў, што герой больш ні разу ў жыцці не ўсміхнуўся.

Нарэшце я вярнуўся да двух-трох сюжэтаў, якія прыдумаў раней. Ад іх мне стала сорамна за самога сябе, але яны мяне не засмуцілі. Прынамсі, не ў той ступені, на якую я разлічваў.

Потым я скрупулёзна перабраў усе стандартныя гумарыстычныя творы, якія толькі можна было знайсці. Яны даволі моцна мяне засмуцілі, але недастаткова. Мая радасць, здавалася, магла вытрымаць усё што заўгодна.

У суботу ўвечары я наняў чалавека, каб той спяваў мне сентыментальныя балады. Ён сумленна адпрацаваў свае грошы (пяць шылінгаў) і праспяваў усе журботныя спевы, напісаныя па-ангельску, па-шатландску, па-ірландску й па-валійску, а таксама некалькі перакладзеных з нямецкай. Праз паўтары гадзіны я зразумеў, што, сам таго не ўсведамляючы, прытанцоўваю. Я вынайшаў некалькі сапраўды прыгожых рухаў пад "Стары Робін Грэй" [5], заканчваючы кожны радок мудрагелістым рухам левай нагі.

У канцы жніўня я пайшоў да рэдактара і абмаляваў яму становішча.

— Што з табой? — запытаўся ён. — У цябе заўсёды выдатна атрымліваліся такія рэчы! Ты думаў напісаць пра бедную дзяўчыну, якая закахалася ў хлопца, ён сыходзіць і не вяртаецца, а яна ўсё чакае й чакае, так ніколі не выходзіць замуж, і ніхто не ведае, што яе сэрца разрываецца?

— Натуральна, думаў, — раздражнёна адказаў я. — Ты лічыш, што я не ведаю элементарных рэчаў?

— Дык давай гэтую тэму і возьмем!

— Не, — запярэчыў я. — Паглядзі навокал: цяпер што ні шлюб, то катастрофа, як можна гэтым сюжэтам выклікаць сум у чалавека, якому пашэнціла гэтага пазбегнуць?

— Хм, — задумаўся ён. — А калі такі: нейкае дзіця ўсіх падтрымлівае, кажа не плакаць, а пасля памірае?

— Так яму і трэба! — з'едліва азваўся я. — У свеце зашмат дзяцей. Ад іх столькі шуму! А колькі на іх трэба грошай!

Рэдактар пагадзіўся, што я не ў настроі пісаць жаласлівую гісторыю пра дзяцей.

Потым ён запытаўся, ці думаў я пра пажылога чалавека, які плача над старымі любоўнымі лістамі ў вечар перад Раством. Я адказаў, што думаў і лічу, што так можа рабіць толькі дурань.

— Мо аповед пра сабаку? — не страчваў надзеі рэдактар. — Як загінуў нейкі сабака. Такія рэчы заўсёды папулярныя.

— Не зусім пасуе да Раства, — не пагадзіўся я.

Падумалі напісаць пра падманутую хлопцам-гулякам дзяўчыну, але, паразважаўшы, адмялі гэту ідэю, вырашыўшы, што гэта тэма не для старонак "Кампаньёна для дамашняга кола" (гэта наш падзагаловак).

— Добра, падумай яшчэ дзень, — нарэшце сказаў рэдактар. — Не хачу прасіць Джэнкса. Ён сентыментальны, як вулічны гандляр. Да таго ж нашай жаночай аўдыторыі не заўсёды падабаюцца ягоныя выразы.

Мне прыйшла думка запытацца парады ў сябра, аднаго вельмі знакамітага і папулярнага пісьменніка. Насамрэч аднаго з найзнакаміцейшых пісьменнікаў таго часу. Я вельмі ганарыўся сяброўствам з ім, бо ён сапраўды быў вялікі чалавек. Вялікі не ў асноўным значэнні гэтага слова, не як найвялікшыя людзі, якія не думаюць, што яны вялікія, але вялікі паводле стандартаў гэтага свету. Калі ён пісаў кнігу, сотні тысяч копіяў прадаваліся за першы тыдзень, а калі пʼесу — тэатр быў забіты пяцьсот вечароў. І пра кожны яго твор казалі, што ён больш геніяльны, дастойны й выкшталцоны за ўсе папярэднія.

Яго шанавалі й ведалі паўсюль, дзе размаўляюць па-ангельску. Яго з'яўленне рабілася святам, яго віталі і адорвалі ўвагай. Усе газеты стракацелі апісаннямі ягонага чароўнага дома, ягоных чароўных выслоўяў і ўчынкаў ягонай чароўнай асобы.

Шэкспір быў напалову менш вядомы ў свае дні, чым мой сябра — у свае.

На шчасце, ён яшчэ быў у горадзе. Мяне правялі ў пышна абстаўлены кабінет, дзе ён курыў пасляабедзенную цыгару, седзячы ля акна.

Ён прапанаваў і мне адну з той жа скрыначкі. Ад ягоных цыгар не адмаўляліся. Я ведаў, што такія каштуюць паўкроны за штуку, таму ўзяў, закурыў, сеў насупраць яго і расказаў пра свой клопат.

Выслухаўшы маю гісторыю, ён доўга маўчаў. Я пачаў ужо думаць, што ён мяне не слухаў, і тут ён, гледзячы праз расчыненае акно туды, дзе па-над дымным горадам сонца, здавалася, праходзячы міма, не зачыніла за сабой дзверы неба, дастаў цыгару з рота і сказаў:

— Хочаш сапраўды сумную гісторыю? Я ведаю адну. Кароткую, але дастаткова сумную.

Ён казаў такім сур’ёзным тонам, што любы адказ здаваўся недарэчным, таму я прамаўчаў.

— Гэта гісторыя пра чалавека, які страціў сябе, — працягнуў ён, усё яшчэ назіраючы, як згасае дзень, нібыта гісторыя была напісаная на аблоках, а ён проста чытаў. — Які стаяў ля смяротнага ложка самога сябе, бачыў, як ён сам памірае, і разумеў, што памёр назаўсёды.

Жыў аднойчы бедны хлопчык. Ён адрозніваўся ад астатніх дзяцей: любіў шпацыраваць на самоце, днямі разважаў і марыў пра нешта. Нельга сказаць, што ён быў замкнёны ці што яму не было справы да іншых, проста нешта ўнутры нашэптвала ягонаму дзіцячаму сэрцу, што яму належыць навучыцца больш глыбокім рэчам, чым ягоным аднакласнікам. І нябачная рука вяла яго туды, дзе ён заставаўся сам-насам і спазнаваў гэтыя рэчы.

Нават сярод віру шматлюдных вуліц ён чуў выразныя ціхія галасы, якія прамаўлялі да яго, казалі пра справу, што чакае яго — Божую справу, якую давяраюць зусім нямногім, справу, якая дапаможа дзецям Божым у гэтым свеце, зробіць іх мацнейшымі, больш праведнымі й дасканалымі. І ў якім-небудзь напаўцёмным куце, застаўшыся сам-насам з галасамі, ён узносіў дзіцячыя рукі да нябёсаў і дзякаваў Богу за вялікі абяцаны дар, за тое, што Ён будзе выкарыстоўваць яго, і маліў дапамагчы быць вартым гэтага. Рады свайму будучаму пакліканню, хлопчык не зважаў на дробныя жыццёвыя непрыемнасці, якія праносіліся як галінкі па глыбокай рацэ. Ён рос, і галасы прамаўлялі ўсё больш зразумела, пакуль ён дакладна не ўбачыў сваё пакліканне, як вандроўнік бачыць сцяжынку праз даліну з вяршыні ўзгорка.

Ішлі гады, хлопчык стаў мужчынам, і надышоў час узяцца за прыгатаваную яму працу.

Але да яго прыйшоў хцівы дэман і спакушаў яго. Дэман, які ўжо забіў так шмат найлепшых людзей і які заб’е яшчэ шмат вялікіх людзей, — дэман свецкага поспеху. Ён шаптаў падступныя словы на вуха хлопчыку, і той — Госпадзе, даруй яму! — пачаў слухаць:

— Якая табе выгада пісаць пра найвышэйшую праўду і высакародныя памкненні? Падумай. Што ты атрымаеш за такое? Якую ўзнагароду атрымлівалі найвялікшыя мысляры і паэты — людзі, якія аддалі свае жыцці, служачы чалавецтву? Занядбанне, пагарду і галечу. Азірніся! Плата нешматлікіх шчырых працаўнікоў — жаласлівыя крыхі ў параўнанні з багаццем, якое сыплецца на тых, хто танчыць пад дуду натоўпу. Так, сапраўдных паэтаў цэняць толькі пасля смерці, і тое тых, каго запомняць. Пасеяныя імі думкі, неістотна, памятаюць іх аўтараў ці не, разыходзяцца шырокімі коламі па водах чалавечага жыцця. Але якое значэнне гэта мае для тых, хто галадаў? У цябе ёсць талент, ты геній. Любыя багацці, раскоша, улада могуць быць тваімі: мяккія пярыны й найсмачнейшая ежа. Ты станеш вялікім у вачах гэтага свету, ты пачуеш, як цябе будуць праслаўляць. Працуй на гэты свет, і ён адплаціць табе напоўніцу; узнагароды, якую дае Бог, давядзецца доўга чакаць.

І дэман перамог, і чалавек паў.

Замест таго каб стаць Божым служыцелем, ён зрабіўся рабом людзей. Ён пісаў для натоўпаў тое, што яны хацелі пачуць, і натоўпы пляскалі й кідалі яму грошы. І ён скаліўся, кранаў капялюш і, падымаючы манеты, казаў людзям, якія яны шчодрыя і высакародныя.

І дух мастака, служыцель прарочага духа, пакінуў яго. Ён зрабіўся хітрым спекулянтам, разумным гандляром, чыім адзіным жаданнем было прыстасавацца да густу натоўпу.

"Проста скажыце, што вы хочаце пачуць, — крычаў ён у сэрцы, — і я напішу гэта для вас, людцы! Хочаце старой добрай хлусні? Вам яшчэ падабаюцца мёртвыя традыцыі, зацёртыя жыццёвыя формулы, гнілое павуцінне злых думак, якое не дае кветцы паветра? Ці мне ізноў праспяваць вам дзіцячыя забаўкі, якія вы ўжо чулі мільён разоў? Узнесці дзеля вас няпраўду і назваць яе праўдай? Што мне зрабіць дзеля вас: ударыць Праўду нажом у спіну ці ўзвысіць яе? Як мне падлашчыцца да вас сёння, і як — заўтра і паслязаўтра? Толькі скажыце, што вы хочаце пачуць, як мне думаць, і я скажу гэта і буду думаць так, людцы, і падрыхтуйце манеткі й пахвалу!".

Так ён зрабіўся заможны, знакаміты й вялікі. У яго была найбагацейшая вопратка і найлепшая ежа, як і абяцаў дэман. Былі паслугачы, што чакалі ягоных загадаў, коні, экіпажы, і ён мог бы быць шчаслівы — настолькі, наколькі ўсе гэтыя рэчы могуць зрабіць чалавека шчаслівым — але ў глыбіні ягонага стала ляжаў (так і не хапіла духу яго знішчыць) тонкі стос пажаўцелых аркушаў, спісаных дзіцячым почыркам, які абуджаў згадкі пра беднага хлопчыка, што некалі шпацыраваў па выгладжаных часам камянях гэтага горада і марыў толькі пра адно: быць вялікім Божым пасланнікам для людзей. Але ён памёр і быў навечна пахаваны шмат гадоў таму.

Гэта была сапраўды сумная гісторыя. Але я адчуваў, што гэта не зусім тое, што людзі хочуць прачытаць у калядным выпуску. Таму ўрэшце давялося напісаць пра кінутую дзяўчыну.

Каментар

1. Калі маладыя муж і жонка выходзяць з царквы пасля вянчання, у многіх краінах іх абсыпаюць рысам (ці іншымі крупамі), які сімвалізуе плоднасць і дабрабыт, і такім чынам зычаць ім шмат дзяцей, багацця і г. д.

2. “Панч” — брытанскі штотыднёвы гумарыстычны і сатырычны часопіс, які выдаваўся з 1841 па 1992 год і з 1996 па 2002 год.

3. Прыпень — народная гульня. Хлапчукі і падлеткі б’юць рабром манеты аб сценку ці пянёк. Калі манета ў выніку падае ад манеты суперніка так блізка, што абедзве можна забраць пальцамі аднае рукі, то гулец забірае іх.

4. “Нас сямёра” — верш Ўільяма Ўордсварта, які апісвае размову дарослага і "маленькай вясковай дзяўчынкі" пра колькасць членаў яе сям’і. Дзяўчынка лічыць двух памерлых дзяцей разам з жывымі і кажа, што іх у сям’і сем, а не пяць.