8 чэрвеня 1903 году нарадзілася бэльгійская і француская пісьменьніца Маргрыт Юрсенар, першая француская жанчына, якая ўвайшла ў 1980 годзе ў Францускую акадэмію. Сапраўдная эўрапейка-касмапалітка да эпохі эўрапейскай інтэграцыі, закаханая ў антычнасьць, у якую, паводле меркаваньня пісьменьніцы, было напісанае найлепшае ў сусьветнай літаратуры (“Усё найлепшае чалавецтвам было сказана па‐грэцку”). Цяперашнія аўтары і аўтаркі хіба імітуюць, капіююць, інтэрпрэтуюць вядомае і ахопленае ў антычны час, лічыла пісьменьніца. Антычнасьць ва ўсім уплывала на гуманістку і сталася для яе фундамэнтам і арыентырам. Холадна, цьвяроза, з антычнай стрыманасьцю аўтарка такіх вядомых твораў, як “Успаміны Адрыяна”, “Філязофскі камень”, “Арыентальныя навэлы”, “Алексіс” і інш., малюе ў мудрагелістай і акадэмічнай францускай мове з велічным ці то лацінскім, ці то грэцкім акцэнтам, як лічылі многія крытыкі і акадэмікі, гуманістычныя карціны сьвету. На думку крытыкаў, пісьменьніца нейкім дзіўным чынам надала францускай мове шарму і халоднасьці лаціны, нібы думала на лаціне, а потым перакладала і пісала на францускай мове. Маргрыт Юрсенар размаўляла на многіх мовах: па-француску, па-ангельску, па-італьянску, па-грэцку, па-нідэрляндзку, лёгка чытала на лаціне і старажытнагрэцкай мовах. Але з усіх моваў таленавітая франкафонка выбрала адну — францускую, — зь якой зрабіла, усьлед за Камю, сапраўдную радзіму: “Я маю радзіму — францускую мову”. І, дадушы, касмапалітка, якая праз вайну апынулася ў ЗША, дзе і засталася да скону і атрымала амэрыканскі пашпарт, захавала, па сутнасьці, адну радзіму — францускую мову.
Першыя і апошнія амурныя гісторыі і закаханасьці зьнітоўвалі пісьменьніцу з мужчынамі, якія кахалі таксама мужчынаў. Першым аб’ектам яе мілосьці стаўся вабны паэт і выдаўца Андрэ Фрэно. Ён любіў толькі мужчынаў. Ейны апошні малады фаварыт — гей, “чорны анёлак”, як называлі яго сябры пісьменьніцы — памёр ад СНІДу ў 1986 годзе, апярэдзіўшы яе на некалькі гадоў.
Але ня толькі мужчыны цікавілі Юрсенар: да жанчынаў яна таксама мела моцныя пачуцьці. Каля 40 гадоў у яе была сувязь з амэрыканкай Грэйс Фрык. Разам яны пражылі 30 гадоў. І усё гэта ў эпоху, калі ніхто ня думаў і не змагаўся за гей-шлюб і падобнае.
Першае каханьне і ягоныя раны, драпіны тым не менш пакінулі маладой Маргрыт расчараваньні. Чамусьці (ці усё ж наўмысна?) яна заўсёды выбірала мужчынаў, якія кахалі мужчынаў. Паразы і вельмі балючыя і пяшчотныя адносіны зрабілі зь яе разважлівую, мудрую і, калі ўгледзецца ў здымкі пісьменьніцы, з заўсёднай маркоцінкай у вачах жанчыну. Жанчыну, што кахала мужчынаў, якія кахалі мужчынаў.
Ці не таму героямі ейных твораў часта робяцца гомасэксуальныя ці бісэксуальныя мужчыны, хлопцы: Алексіс, пратаганіст ейнага першага празаічнага твору, імпэратар Адрыян і ягоны каханак Антыной, Місіма, геніяльны і радыкальны японскі пісьменьнік. У іншых творах (навэлы, эсэ, артыкулы, зацемкі) тэма гомасэксуальнасьці абавязкова паўстае і прысутнічае. Юрсенар ніколі не кідала, не шкадавала пяра для справаў жанчынаў, геяў, а таксама для экалягічнага змаганьня і змаганьня за правы аўтахтоннага насельніцтва ЗША. Цікава, што пры гэтым яна ніколі не станавілася рупаркай пэўнага руху, яна заўсёды вяла індывідуальны, асабісты бой. І культуры, моваў, ведаў ёй хапала на цэлы рух. Выбраўшы, напрыклад, імпэратара Адрыяна ў якасьці пратаганіста рамана, яна прачытала ўсе наяўныя і даступныя тэксты на лаціне і старажытнагрэцкай мове, што датычыліся ягонай дзейнасьці і жыцьця.
Фэмінісцкая пазыцыя першай францускай акадэміні заслугоўвае асаблівай увагі: яна ніколі не ўблытвалася ў фэмінізм. І гэта пры тым, што яна радыкальна зьмяніла францускі мачысцкі сьвет сваім уваходжаньнем пад купал Акадэміі, сваім урачыстым дыскурсам і спасыланьнем на папярэдніцаў (Мадам дэ Сталь, Ж. Санд, Калет, напрыклад), якія даўно мусілі ўвайсьці ў мізагінную Акадэмію. Нагадаю, як яна кпліва заўважыла ў сваёй прамове: “Француская акадэмія паставіла жанчыну на п’едэстал і пры гэтым зусім забыла падсунуць ёй крэсла”. Мілосьніца антычнасьці не разумела штучнага, на ейную думку, падзелу на жаночую і мужчынскую літаратуру: для яе існавала добрая ці кепская літаратура, а ніяк не літаратура ці пісьмо, стыль на аснове полу. Падаецца, уласным прыкладам яна разьбіла гэты стэрэатып.
Апрача гэтага мысьлярка вылучалася натуральнай і пераканаўчай гуманістычнасьцю: яна ўнікала (не таму, што баялася зачапіць неразьвязнае і складанае, а таму, што не разумела скрайнасьцяў і цемрашальства) маралізму і павучальнасьці. Мудра і спакойна натхняючыся антычным гуманізмам і арыентальнай паганскай разважлівасьцю, Юрсенар скептычна, хоць часам не без замілаваньня, ставілася да адносна маладога хрысьціянства (асабліва старакаталіцтва). Але і ў зацятым і бяздоказным бязьвер’і ня бачыла сэнсу. Акадэміня ведала адно: крытычны атэіст і крытычны вернік маюць адну важную агульную рысу — агнастыцызм. Так, у “Арыентальных навэлах” перад намі паўстае цікавая крытыкіня і інтэрпрэтатарка хрысьціянства — адначасова гуманістычнага і цемрашальнага. Яна не скасоўвае хрысьціянства, але лёгка выкрывае ягоныя хібы і дагматызм, перакручваньні і фантазіі. І, безумоўна, ягоныя дасягненьні.
У пэрыяды панікі і крызісу (напрыклад, выбух СНІДу ў самым пачатку 80-х гадоў мінулага стагодзьдзя), Юрсенар адной зь першых піша артыкул, у якім сьмяецца з чалавецтва, якое зноў і зноў шукае ўразьлівых, крайніх і бесьперастанку маргіналізуе слабых ці прынамсі беззабаронных. Замест гэтага яна раіць крыкунам і панікёрам памаўчаць і не радавацца гору, бо геі сталіся першымі ахвярамі гэтай новай пошасьці не таму, што яны геі, а таму, што маргінальныя ад пачатку, таму, што ня мелі і ня маюць доступу да мэдыцыны, да рэсурсаў і мадэляў так бы мовіць “гетэражыцьця”.
У нас усе ведаюць прынамсі, сухую, акадэмічную Юрсенар, клясычную аўтарку, і амаль ніхто ня ведае простай жанчыны, яе каханкаў і каханак, яе дэманаў і генія. Мы дрэнна ведаем тую, якая лічыла, што за кожнай падзеяй у нашым жыцьці абавязкова хаваецца чалавек.
Афіцыйных перакладаў Юрсенар на беларускую няма, але ёсьць адзін чорны і досыць цікавы пераклад аповесьці “Anna, soror…” і адной з “Арыентальных навэлаў”, які зьявіўся малым накладам у дыяспары. “Anna, soror…” — ашаламляльная гісторыя каханьня, якое зьнітавала брата і сястру, каханьне, вядома, вырачанае на паразу ня толькі ў Італіі XVII стагодзьдзя, але і сёньня. Тым ня менш пісьменьніца без маралізму, без ацэнак паказала сапраўдныя пачуцьці, жарсьць, а галоўнае — нястому і моц чалавечага жаданьня.
Пахаваная у ЗША, Маргрыт Юрсенар дасюль застаецца рэдкім і непаўторным культурным арыентырам для перадусім франкaмоўнага сьвету. А эпітафія на ейнай магіле, на маю думку, можа стацца жыцьцядайным зычэньнем для ўсіх жывых: “Bыберы таго, хто можа ўсьцешыць сэрца чалавека”.
Упершыню надрукавана ў часопісе ARCHE 06.06.2013
