Аэрапорт калумбійскага горада Медэджын (Medellin) месціцца за горадам, у мястэчку Рыянэгра (Rionegro), і, перш чым трапіць уласна ў горад, маеш ладны кавалак на таксоўцы па вечаровай дарозе. Медэджын аточаны гарамі, па якіх ва ўсе бакі ад горада караскаюцца прыгарады. І калі ўвечары спускаешся да яго па аўтамабільным серпантыне, табе адкрываецца від на горад і горы навокал, усе асветленыя тысячамі агнёў і агеньчыкаў. Такі сабе феерверк, выбух святочнай ілюмінацыі, быццам апынуўся на найбольшай у Калумбіі, а можа, і ва ўсёй Лацінскай Амерыцы, каляднай ёлцы, прычым апынуўся — у прамым сэнсе слова, і пад нячутную іншым святочную музыку спускаешся з гіганцкага дрэва ўніз па серпантыне мішуры, ліхтарыкаў і ёлачных цацак.
Наперадзе дзесяць дзён у дзівосным месцы, у іншай краіне й на іншым кантыненце, і сказаць, што будзе цікава, — гэта нічога не сказаць. Але ў гэтую секунду, сярод гор у агнях, здаецца: што б ні ўбачыў далей, як бы ні зносіла дах ад здзіўлення і радасці, менавіта гэтае (спыненае) імгненне, менавіта гэты стоп-кадр, гэтае фотапавелічэнне ў тваёй свядомасці застанецца найбольш яскравым успамінам пра горад, найбольш адэкватным набліжэннем да яго сутнасці. Лішне казаць, што так яно і выйшла.
Зразумела, што кантакты з геніюс лоцы — штука глыбока персанальная, і кожнаму чалавеку той ці іншы горад адкрываецца па-свойму. Зразумела й тое, што не ўсе кантакты з тым ці іншым горадам аднолькава ўдалыя, прыемныя і пазнавальна каштоўныя. Тут як з фатаздымкамі (развіваю метафару стоп-кадра). Ты можаш (і цябе могуць) здымаць бясконцую колькасць разоў, але толькі лічаныя кадры, лічаныя фота-zoom’ы напраўду задавальняюць. Так, відаць, засядаюць у памяці й тыя рэдкія моманты поўнага паразумення з горадам, калі тваё жаданне ўбачыць максімальна супадае з жаданнем самога горада — нешта табе паказаць.
Люблінскі аўтавакзал. У таварыстве добрага прыяцеля стаю і чакаю дзяўчыну, што мусіць прыехаць да мяне з Беларусі, — сваю будучую жонку. Чаканне зацягваецца, а аўтобуса ўсё няма, і мы пачынаем бавіць час, гуляючы ў гарады. Мінае гадзіна, ідзе другая — і ў маёй гульні нешта разладжваецца. Можа, таму, што нервуюся, а можа, таму, што некалькі апошніх назваў азначаюць надта ўжо знаёмыя мне гарады. І замест машынальнага думання пра першую і апошнюю літару ў галаву лезуць асацыяцыі са самімі гарадамі. Асацыяцыі самыя першыя і абсалютна суб’ектыўныя, так што мой партнёр па гульні наўрад ці зразумеў бы мяне, агуч я ўсё гэта ўголас. Тады я прайграў. Як выйдзе зараз, не ведаю, але паспрабую. Вось жа, як сапраўдны беларускі патрыёт, мушу пачаць з…
Вільні. На маім zoom’е яна — горад рэкорднай колькасці выпітага алкаголю. Шмат для каго так здараецца найперш таму, што Вільня — найбліжэйшы ад Беларусі замежны горад. (Вядома, што Вільня ад Мінска нават бліжэйшая за большасць беларускіх абласных гарадоў.) А таму — найбліжэйшая “тэрыторыя свабоды”. Я, напрыклад, ведаю маладых і не вельмі беларускіх літаратараў, якія пачынаюць напівацца проста ў аўтобусе, адразу ж за беларуска-літоўскай мяжой. Што праўда, яны і ў штодзённым беларускім жыцці не сказаць каб вялікія цвярозьнікі. Але ж нешта іх да мяжы (я пра дзяржаўную, а не алкагольную) стрымлівала!
Асабіста для мяне факт віленскага п’янства — даруйце, маралісты! — тлумачыцца трохі інакш. Ні ў адным іншым горадзе (можа, з выключэннем Львова, дый тое толькі падчас Форуму кнігавыдаўцоў) я не маю такой колькасці знаёмых паэтаў на такую малую тэрыторыю. Да таго ж і надвор’е тут не спрыяе цвярозасці. На сваёй памяці ні разу не трапляў у Вільню без дажджоў ці нават зліваў — увесну, улетку, асабліва ўвосень, калі стыхія суцішаецца зрэдзьчасу роўна настолькі, каб даць табе дабегчы да чарговай кавярні, дзе ёсць усе напоі — апроч таго, які ты замаўляў у папярэдняй, ну і як тут ня змешваць?
Львоў. Што б сказаць пра ўлюбёны горад, чаго яшчэ не сказаў пра Вільню? Хіба такое: Львоў — горад звону ўвушшу. Ходзячы па мясцовай Плошчы Рынак (масла маслянае?), амаль не чуеш званоў ратушнай вежы. А вось падняўшыся на гэтую вежу, я аднойчы страціў пільнасць, забраўся на самую верхатуру і засунуў галаву з вушамі пад самы вялікі звон — зусім забыўшыся, што ён — не проста дэкарацыя, а яшчэ і звініць. А вось звон празвінець не забыўся… Мінула гадоў восем-дзевяць, але дагэтуль пры слове “Львоў” чую гудзенне ўвушшу.
Кіеў. Горад неймаверна лагоднага грамадскага транспарту і звязаных з ім персанажаў. Прынамсі я з радасцю і ўдзячнасцю згадваю пра красавіцкую паездку ў бітма набітым метро, калі нешта інтуітыўнае прымусіла мяне махнуць рукой — і перахапіць свой партманэт, ужо ўдала выцягнуты з кішэні, на адлегласці метра ад мяне. Прычым кішэнны злодзей быў настолькі далікатны, што адразу ж саступіў. А калі я ляснуў па іншай кішэні й зразумеў, што няма пашпарту, ціхенька сказаў мне, каб я зірнуў на падлогу, злева каля дзвярэй. Там ён і знайшоўся. Яны, злодзеі, бач ты, са сваёй этыкай: не выцягнуў грошы — не пашанцавала, а вось чужых дакументаў, бескарысных для іх і так патрэбных мне, ім не трэба.
Згадваю і свой травеньскі пераход праз дарогу на ўскраіне Кіева. Я надта спяшаўся на маршрутку і зусім забыў тое, чаму мяне вучылі бацькі і настаўнікі ў пачатковай школе, — не пераходзіць дарогу перад стаячым транспартам. Маршрутка (у давяршэнне подласці не тая, што мне была патрэбная) выскачыла нечакана і ўвайшла ў кантакт з маім не надта спартыўным целам. Я праляцеў некалькі метраў, мякка прызямліўся на асфальт, устаў, агледзеў і абмацаў сябе — і, на дзіва, не знайшоў ніводнай траўмы ці паломкі, апроч люстэрка задняга агляду, якое, відаць, чыста машынальна выламаў з маршруткі падчас кантакту з ёй, а цяпер крыху разгублена трымаў у руцэ. А да мяне ўжо выходзіў здаравенны кіроўца, на галаву вышэйшы і ўдвая шырэйшы ў плячах. Рыхтуючыся да найгоршага, я вінавата падышоў да яго і як мага ветлівей папрасіў прабачэння за люстэрка й за тое, што не зрабіў як вучылі бацькі і настаўнікі. І, двойчы дзіва, ён не біў мяне, і нават не лаяў, а толькі доўга і ўважліва глядзеў мне наўздагон.
Берлін. Горад непрадказальных супадзенняў і цікавых дэжа вю. Калі ты цягнеш валізку на колцах па Гуфеландштрасэ (Hufelandstr.) — і раптам табе махае рукою як добраму знаёмцу дзяўчына, якую ты, здаецца, бачыш упершыню. І ты задумваешся, дзе мог яе бачыць раней, і на хвіліну страчваеш пільнасць, і валізка спатыкаецца аб бардзюр, вырываецца з тваёй рукі і з грукатам падае на асфальт. І ты раптам згадваеш, што тое самае ўжо здарылася з табою летась, на тым самым месцы — скрыжаванне Гуфеландштрасэ і Эсмархштрасэ (Esmarchstr.), калі табе памахала рукою тая самая дзяўчына, што цяпер глядзіць на цябе яшчэ прыязней і весялей, чым летась.
Амстэрдам. Горад самых выкшталцоных у свеце бамжоў. Як большасць нідэрландцаў, яны гавораць на дасканалай ангельскай мове. Да таго ж ведаюць пра свой горад столькі, што ім пазайздросцілі б прафесійныя гіды. І бяруць, трэба сказаць, значна таней. (Часам думаеш, што амстэрдамскія бамжы — гэта гіды, якія часова адпачываюць ад сваёй нялёгкай працы. Альбо наадварот. Так нават цікавей.)
Спыняюся на амстэрдамскім скрыжаванні і разгортваю мапу. А мапа гэтая — не простая, а з усімі гарадскімі культурнымі прыбамбасамі. Тут табе і тэатры, і бібліятэкі, і музей Ван Гога, і дом Рэмбрандта, і музей дыяментаў, і галерэя мадам Цюсо… Ёсць падазрэнне, што яе спецыяльна замовілі арганізатары Еўрапейскага круглага стала паэзіі, каб зрабіць на ўдзельнікаў глыбейшае ўражанне. І вось падыходзіць такі сабе бомж і прапануе дапамогу. Вычарпальна адказвае на ўсе мае пытанні. Разам са мною ўзіраецца ў мапу — і раптам выказвае незадаволенасць. Чагось тут яўна бракуе. Ён выхоплівае ў мяне асадку, абводзіць колам дзве суседнія ўзбярэжныя каналаў — і робіць тлумачальны надпіс: “RED LIGHTS”. І, відаць, лічачы мяне абсалютным ідыётам, вялікімі літарамі ўдакладняе: “GIRLS”. Госпадзе, бачылі б арганізатары, у што ператварыўся іх снобскі пуцяводнік!
Цюрых — гэта той жа Амстэрдам, толькі старанна зашпілены на ўсе гузікі і шчыльна задрапіраваны самымі цнатлівымі парцьерамі. (А ўсе гэтыя салідныя банкі — чыстая маскіроўка, каб ніхто не здагадаўся пра сапраўдную прыроду горада.)
Лупіць неміласэрны дождж, а я шыбую ў кірунку вакзала паўз нейкі бардэль. Зразумела, ніякай шыльды, глыбокая канспірацыя, і тое, што гэта бардэль, разумееш якраз па адсутнасці шыльды, бо на ўсіх іншых установах шыльды ёсьць. Дзверы і большасць вокнаў надзейна завешаныя. І толькі адно акенка — па нечым недаглядзе — засталося адчыненым. А за ім туліцца цэлая зграйка найсімпатычнейшых істотаў, адпіхваючы адна адну плячыма і, як цікаўныя дзеткі, вызіраючы вонкі й прыліпаючы насамі да шкла — а хто там ідзе?
“А хто там ідзе?” — развіваюць тэму птушкі над цюрыхскай магілай Джойса, і ім адгукаюцца аж тры птушыныя хоры ў Празе: над габрэйскімі пахаваннямі з магілай Кафкі, дзе ў мяне з галавы раз-пораз камічна звальваецца маленечкая кіпа — відаць, розныя жалобныя традыцыі не могуць пагадзіцца міжсобку; над пахаваннямі беларускіх эмігрантаў; і, нарэшце, над пантэонам чэшскай літаратуры. Уражвае магіла Вітэзслава Нэзвала. Але яшчэ больш — аблезлы, але досыць аптымістычны кот, што важна ўсеўся на ёй, увесь заліты сонечным праменнем, як жывы помнік чэшскаму сюррэалізму.
А вось Кракаў найбольш уразіў зусім не магіламі, пры ўсім магчымым піітэце што да Вавеля, а таксама пры тым, што мне здарылася некалькі тыдняў працаваць на Казімежы, перакладаючы Мілаша — за пару соцень крокаў ад яго пахавання. (Думаю, зрэшты, што пераклады ад гэтага не сталіся ні лепшымі, ні горшымі.) Галоўнае кракаўскае ўражанне для мяне паяднала знакамітую турыстычную фішку — і тое, што можна назваць перфомансам і нават флэшмобам. Гадоў дзесяць таму, упершыню трапіўшы ў Кракаў, я бадзяўся берагам Віслы і зусім ужо познім вечарам прыцягнуўся да Цмока, што педантычна разганяў цемру, шугаючы полымем праз рэгулярныя прамежкі часу. Але гэта палова ўражання. Другую палову склала група маладзёнаў (пазней я дазнаўся, што гэта былі дэмбелі, якія так адзначалі сваё вяртанне з войска). Група завалілася на зямлю й пачала сінхронна ад яе адціскацца, з не меншым за Цмока педантызмам адлічваючы ўголас доўгія месяцы сваёй службы: “Адзін! Два!..” Цяпер шкадую, што не далічыў з імі да канца й не ведаю, колькі служаць у польскім войску.
Варшава — гэта гарадскія аўтобусы і доўгія-доўгія адлегласці паміж прыпынкамі. Такой адлегласці хопіць, каб купіць у кіроўцы квіток, перш чым на Мосце Панятоўскага ўварвецца брыгада бамбізаў-кантралёраў з мэтай аштрафаваць усіх “зайцаў” Усходняй Еўропы, адабраўшы ў іх тое, што не паспелі адабраць стадыённыя рэкеціры на Празе. (Ці трэба дадаваць, што такі аўтобус, адзіны, дзе можна было купіць квіток у кіроўцы, называўся “Арка”, па-польску “Каўчэг”?) Такой адлегласці хапала, каб усесціся на задняе сядзенне і зжэрці між двума прыпынкамі цэлую піцу, прычым нажом і відэльцам, назіраючы, як акругляюцца вочы ў пасажыраў аўтобуса начной лініі. І каб згадаць увесь славянскі запас нецэнзурнай лексікі, бо не выйшаў на апошнім прыпынку Кракаўскага прадмесця, а аўтобус нечакана выруліў да Віслы і цяпер піліць па мосце, і спыніцца толькі на іншым беразе, на ўжо згаданай Празе, бо на гэтым мосце ніякага прыпынку, хай бы нават з бамбізамі-кантралёрамі, няма.
Гданьск — гэта вечнае чаканне свята, нашмат прыемнейшае за само свята. (Кажу “свята” — падразумяваю, вядома ж, “мора”.) Калі знаёмая мастачка, жонка знаёмага літаратара, вязе да мора, і мы прыязджаем, але мора не відаць, бо ўсё хавае густы туман. Відаць узбярэжную, пірсы, пляж, пясочак, каменьчыкі, і недзе тут чыста гіпатэтычна павінная быць вада, але спраўдзіць гіпотэзу можна толькі навобмацак, увайшоўшы ў ваду ў канцы лістапада, пажадана ў палітоне, але на гэта гераізму ўжо не стае. Альбо калі (гэтым разам ужо ўлетку) на два тыдні трапляю ў Гданьск разам з вучнямі свайго ліцэя. І аднаго вечара, груба парушаючы вучэбную дысцыпліну, еду з ліцэістамі да мора, каб сустрэць там заход, а пажадана і ўзыход сонца. Едзем трамваем, які ідзе проста да пляжа. І сонца, сядаючы, фарбуе рэйкі за трамваем у чырвона-залатое — так, што мы нават забываем пра мора. А ў плэеры Джэніс Джоплін, якая цяпер будзе трывала асацыявацца з гданьскімі прыгарадамі.
Люблін правакуе на павярхоўны снабізм, які ўмомант злятае, калі ты сутыкаешся з рэальнымі выпрабаваннямі. Гэта месца, дзе чалавек раскрываецца з нечаканага боку. Пара дзён, праведзеная разам з кім-небудзь у Любліне, пазбаўляе ад неабходнасці з'ядаць з ім пуд солі альбо хадзіць разам у разведку. Урэзаўся ў памяць шпацыр люблінскім паркам з вытанчаным эстэтам і верлібрыстам, перакладчыкам на расійскую “Cantos” Эзры Паўнда. Пасярод інтэлектуальнага дыялогу да нас з гучным брэхам аднекуль выскачыў дваровы сабачка. Трэба было бачыць міміку майго суразмоўніка. Перапалоханасць хутка змянілася страшэнным раздражненнем і лютасцю. Некалькі хвілін я супакойваў паэта, што імкнуўся пнуць нагой ці ўдарыць парасонам няшчаснага цюцьку. Вось і паразмаўлялі пра высокае.
А праз пару дзён да мяне ў Люблін прыехала будучая жонка. Прыехала аўтобусам. Які чамусьці прыйшоў гадзіны на дзве раней запланаванага часу. Уявіце сабе стан чалавека, які ўпершыню апынуўся ў незнаёмым горадзе, дый наогул упершыню за мяжой, і па-польску ведае толькі “прошэ пана”. А яе ніхто не сустракае. З гадзінку яна марна чакае мяне, а потым выпраўляецца на самастойныя пошукі. Прычым паспяхова знаходзіць і ўніверсітэт Марыі Кюры-Складоўскай, дзе я тады перабываў па студэнцкім абмене, і адпаведны студэнцкі інтэрнат, і паверх, дзе жывуць беларускія студэнты, з якімі яна хуценька ўваходзіць у кантакт і нават выпраўляецца разам на абед — замест свайго недарэкі-будучага-мужа, які якраз у гэты момант стаіць з прыяцелем на люблінскім аўтавакзале, чакае аўтобуса, які ўжо даўно прыйшоў, і бавіць час, гуляючы ў гарады.
