“Інтэрнацыяналізацыя” чэшскай прозы апошняга дзесяцігоддзя
Беручы ў рукі кнігу, скажам, ісландскага, японскага або гішпанскага аўтара, мы збольшага “па змаўчанні” настроеныя на тое, што сутыкнёмся ў ёй з ісландскімі, японскімі ці гішпанскімі рэаліямі. Гэта, вядома, не правіла, а імпліцытнае чаканне, што вынікае са знаёмства з усясветнай белетрыстыкай. Мне складана меркаваць, наколькі ў іншых літаратурах разбураецца такая традыцыйная скіраванасць на сябе, але ў чэшскай гэта адбываецца літаральна на вачах. Вось жа, адважуся сцвярджаць, што вельмі сімпатычнай рысай сучаснай чэшскай прозы ёсць яе нячэхацэнтрызм. І цяжка сказаць, што таму прычынай – недастатковасць ды непрывабнасць “хатніх” сюжэтаў або – наадварот – усё большая адкрытасць і цікавасць да вакольнага свету, асабліва да так званых “экзатычных” яго куткоў. Я схіляюся да другога.
Вялікай вяхой, якая ці не запачаткавала гэтую адносна новую тэндэнцыю ў чэшскай літаратуры – менавіта тэндэнцыю, а не спарадычнае з’яўленне паасобных кніг, – стаўся “мангольскі” раман Пэтры Гулавай “Памяці маёй бабулі” (Petra Hůlová, “Paměť mojí babičce”, 2002). Пазней пачалі з’яўляцца наступныя і наступныя кнігі, дзеянне якіх адбываецца цалкам або немалой часткай па-за межамі Чэхіі – у Ізраілі, Фінляндыі, Інданэзіі, Бразіліі, Сібіры...: “Рут і каляровасць свету” Томаша Колскага (Tomáš Kolský, “Ruthie a barevnost světa”, 2003), “Заўсёды адна ноч” Маркеты Гэйкалавай (Markéta Hejkalová, “Vždycky jedna noc”, 2004), “Грудасты мужчына” Ёзэфа Фарманка (Josef Formánek, “Prsatý muž a Zloděj příběhů”, 2004), “Жоўтыя вочы вядуць дамоў” Маркеты Пілатавай (Markéta Pilátová, “Žluté oči vedou domů”, 2007), “Станцыя Тайга” Пэтры Гулавай (Petra Hůlová, “Stanice Tajga”, 2007) і іншыя. Кнігі моцныя, такія, пра якія гавораць – і крытыкі, і чытачы, – якія не ляжаць незаўважаныя на паліцах кнігарняў. За апошні час да іх спісу дадаўся яшчэ таўшчэзны 2-томны раман Марціна Рышавага “Падарожжы ў Сібір” (Martin Ryšavý, “Cesty na Sibiř”, 2008), уганараваны ці не самай раскручанай у Чэхіі прэміяй “Magnesia Litera”, а зусім нядаўна – і раман Яхіма Топала “Халоднай краінай” (Jáchym Topol, “Chladnou zemí”, 2009), ладная частка дзеяння якога адбываецца ў фіктыўнай Беларусі.
Калі яшчэ ўважлівей паглядзець на найноўшыя літаратурныя падзеі Чэхіі, то нельга абысці ўвагай з’яўленне некалькіх новых таленавітых аўтараў. Так, найлепшым дэбютантам мінулага года прафесійнае журы “Magnesiа Literа” адзінадушна прызнала Томаша Змэшкала за раман “Любоўныя лісты клінапісам” (Tomáš Zmeškal, “Milostné dopisy klínovým písmem”). Змэшкал, здаецца, – першы чэшскі цёмнаскуры пісьменнік (ягоны бацька – выхадзец з Конга). Літаральна гэтымі днямі выйшла з друку яго новая, шмат у якіх матывах аўтабіяграфічная кніга “Жыццяпіс чорна-белага ягняці” (“Životopis černobílého jehněte”), прысвечаная, сярод іншага, пытанням талерантнасці чэшскага грамадства 60-80-х гадоў. 
Падобную тэму, але ўжо на сучасным матэрыяле сужыцця віетнамскай грамады і чэшскай большасці, распрацоўвае ў сваім дэбютным рамане “Белы конь, жоўты дракон” (“Bílej kůň, žlutej drak”) дзевятнаццацігадовая Лан Пхам Тхі (Lan Pham Thi). Гэты твор быў уганараваны прэстыжнай прэміяй “Кніжнага клуба”, аднак у мас-медыях ужо з’явіліся публікацыі – на маю думку, не вельмі пераканаўчыя, – што ідзецца пра чарговую, гэтак улюбёную чэхамі, літаратурную містыфікацыю, і ніякай пісьменніцы з імем Лан Пхам Тхі не існуе. 
Што ж, пераначуем, больш пачуем. Нарэшце, яшчэ адзін нядаўні дэбютант, чэшскі цыган Раман Эрэш (Roman Erös), які ў сваім “Цадыку” (“Cadík”), між іншым, узнімае і пытанні суіснавання ды ўзаемаразумення ў мультыкультурным грамадстве, застаўся без прэстыжных прэмій, але не без увагі ўдзячных чытачоў і крытыкаў.
Такая вось карцінка. І каб чарговы раз ушчыкнуць айчынных творцаў, хочацца па-дылетанцку падсумаваць, што пакуль у Беларусі спрачаюцца, наколькі беларуская літаратура еўрапейская, чэхі, надта не пераймаючыся падобнымі пытаннямі, пішуць раманы – на чэшскай мове, на еўрапейскім узроўні, на глабальныя тэмы.
