№21: Знак прысутнасці

№21: Знак прысутнасці

Мы прысвячаем новы нумар “ПрайдзіСвета” феномену сувязі літаратуры і гомасэксуальнасці, альбо, кажучы мовай ХХІ стагоддзя, сувязі літаратуры і ЛГБТК. Ці застаецца літаратура літаратурай, калі адкрывае нам сусвет цялеснасці, сэксуальнасці, інтымнасці? Чаму беларуская літаратура моцная ў апісанні вайны і такая бездапаможная, стэрыльная ў апісанні цялеснасці і сэксуальнасці? Ці існуе беларуская ЛГБТК-літаратура? На гэтыя і іншыя пытанні можна будзе знайсці адказы ў нумары

Чытаць далей

Алеся Башарымава

Цікавы, сапраўдны, шчыры твор — вось што істотна

4 жніўня 2012

Цікавы, сапраўдны, шчыры твор — вось што істотна
— Калі паглядзець на спіс тваіх перакладаў для часопіса “ПрайдзіСвет”, адразу напрошваецца пытанне, што ты любіш больш: шведскую літаратуру ці дзіцячую?

— Дзіцячую: думаю, там адсотак таго, што мне можа спадабацца, значна большы. У шведскай літаратуры мне цікавае далёка не ўсё, галоўным чынам у ёй мяне вабяць акурат дзіцячыя кнігі, а таксама творы некаторых класікаў. Увогуле, мяне могуць чапляць хутчэй асобныя творы, чым літаратура пэўнай нацыі як феномен.

Што да дзіцячай літаратуры, то гэта тое, што не перастае мяне цікавіць з таго часу, як сябе помню. Прыемна, што ў шведскай літаратуры багата якасных твораў для дзяцей і мяне чакае яшчэ куча цудоўных адкрыццяў.

— А цяпер пытанне больш сур'ёзнае: за што ты любіш шведскую, а за што — дзіцячую літаратуру?

— Зноў жа, у абодвух выпадках для мяне перш за ўсё гэта атмасфера, стыль, сюжэт канкрэтных твораў. У любой літаратуры хапае ўсялякай нечытэльнай трасцы, і мне неяк складана любіць усё оптам. Тым не менш, панятак “дзіцячая літаратура” мне ўяўляецца нечым больш цэльным, чым панятак “шведская літаратура”. Таму адказаць на пытанне, за што я люблю дзіцячую літаратуру, мне прасцей: таму, што дзяцінства — гэта мой свет, і там я адчуваю сябе ўтульна.

Увогуле ж мне падабаюцца творы, якія могуць здзівіць, уразіць, натхніць — іх нямала ў дзіцячай літаратуры, дзе поўна нечаканасцяў, дзе паказваецца сутнасць рэчаў з іншых бакоў, а не так, як мы прывыклі бачыць. А ў шведскай літаратуры захапіць можа яшчэ і мясцовы каларыт, напрыклад.

Цікавы, сапраўдны, шчыры твор — вось што істотна. Я не перакладаю твор таму, што ён шведскі або дзіцячы — ён мусіць мяне натхняць.

— Асноўная твая на сённяшні момант перакладчыцкая праца, за якую ты сёлета атрымала прэмію часопіса “ПрайдзіСвет” у намінацыі “Проза”, — гэта дзве кнігі Тувэ Янсан пра мумітроляў (адна перакладзеная сумесна з Настай Лабадой). Чаму ты выбрала гэтую аўтарку? Парадуй аматараў муміяды — ці чакаецца працяг?

— У дзяцінстве я некалькі разоў чытала кніжку, у якой былі змешчаныя чатыры казкі-аповесці. Сярод іх быў “Капялюш Чарадзея” ў цудоўным перакладзе Уладзіміра Смірнова. Мне гэты твор вельмі падабаўся, бо быў напісаны жывой мовай, з гумарам, з захапляльнымі прыгодамі, з рознымі характарамі незвычайных герояў. Але я не здагадвалася, што гэта не адзіная аповесць пра мумітроляў.

Ужо калі я была студэнткай, мой сябар адкрыў мне гэтую таямніцу. Ён чытаў мне “Чарадзейную зіму” па тэлефоне, і калі я слухала яго, стараючыся не прапусціць ні слова, вушы мае раслі, пакуль не зрабіліся памерам з бліны, вочы мае раскрываліся так шырока ад захаплення, што хутка ператварыліся ў пару бліскучых талерак, а хвост мой напружыўся і распусціўся памялом на канцы. Гэта было адкрыццё!

Тут мяне і накрыла. Я купіла таўшчэзную кніжку пра мумітроляў, пачала шукаць у інтэрнэце ўсё што можна пра Тувэ Янсан, праглядаючы спасылкі ў пашукавіку ледзь не да сотай старонкі па адным запыце. Аднойчы на нейкім сайце я знайшла карту свету, дзе колерам былі пазначаныя краіны, на мовы якіх перакладаліся мумітролі. Пасярод ладнага зафарбаванага кавалку Еўразіі зіхцела белая пляма маёй Айчыны.

Гэта мяне і здзівіла, і натхніла. Я ўзялася за шведскую мову: пачала чытаць кніжку па метадзе Іллі Франка і шведскую граматыку — і паралельна спрабавала перакладаць “Капялюш” (толькі гэтую аповесць я магла знайсці ў інтэрнэце — дзякуй сумленным піратам).

Цяпер у мяне ляжыць чарнавы пераклад пятай кнігі з цыклу пра мумікаў, перакладаецца чацвертая.

— Простыя, на першы погляд, гісторыі Тувэ Янсан напэўна хаваюць нямала падводных камянёў. Ходзяць чуткі, што імёны персанажаў муміяды — гаваркія. Раскажы, калі ласка, пра гэты і пра іншыя камяні падрабязней.

— Сапраўды, гэта так. Напрыклад, Снорк значыць “нахабнік”, а Снусмумрык — гэта той, хто ўжывае тытунь і не парыцца над тым, каб быць ветлівым. Імёны Тофсла і Віфсла паходзяць ад імёнаў Тувэ і Вівіка: Вівіка Бандлер была блізкай сяброўкай Тувэ Янсан, у яе нават была адна з мянушак такая — Віфсла. Менавіта таму ў перакладзе я зрабіла Тофслу і Віфслу “дзяўчынкамі”, хоць, у прынцыпе, у арыгінале гэта такія сабе “бясполыя істоты”, то бок граматычна іх прыналежнасць да пэўнага полу ніяк не паказваецца.

Гучанне многіх імёнаў не толькі звыклае чытачу, але і само па сабе вельмі мілае, а характар персанажа выяўляецца праз сам тэкст. Таму я амаль усе імёны захоўваю ў арыгінальным гучанні. Але і такі падыход, як ва ўкраінскай перакладчыцы Наталі Іванычук, дзе, наадварот, для многіх імёнаў прыдумваюцца адпаведнікі, мне падабаецца. Напрыклад, па-ўкраінску Снусмумрык — гэта Нюхмумрык, Сніф — Чмых, Снорк — Хропусь, а Тофсла і Віфсла — Чупсля і Трясля.

Я наўрад ці прыгадаю цяпер нейкія іншыя падводныя камяні, хоць, помню, не раз даводзілася звяртацца па дапамогу да знаёмых шведаў і фінаў, каб яны патлумачылі нейкую туманную фразу ці спецыфічнае слова. Увогуле ж стыль пісьма Тувэ Янсан для мяне такі натуральны і блізкі, што я атрымліваю асалоду ад усяго працэсу перакладу — у тым ліку ад пошуку адказаў на пытанні, якія ўзнікаюць падчас яго. Атрыманыя веды часам даводзіцца выкарыстоўваць і ў іншых перакладах.

— Мумітроляў любяць усе. Ці не разгадала ты сакрэт іх сусветнай папулярнасці? Можа, падзелішся?

— Асабіста мяне вабіць сам светапогляд Тувэ Янсан і тое, што яна здольная так трапна выказваць яго праз слова і малюнак. Яна ўяўляецца мне той, хто сузірае, слухае, прымае ўсю інфармацыю пра свет, а потым дае нам яго агульную карціну. Мы нібыта знаходзімся ўсярэдзіне, нават можам адначасова быць у некалькіх месцах, але сітуацыю бачым яе вачыма, збоку, і яна (сітуацыя) можа выглядаць адначасова і сур’ёзнай, і смешнай, але галоўнае — у ёй адчуваецца жыццё.

Што да сусветнай папулярнасці мумітроляў, то яе пік прыпаў на “коміксавы” перыяд. У 1950-я Тувэ пачала супрацоўнічаць з лонданскім агенцтвам Associated Press: яна малявала коміксы пра мумітроляў для выданняў гэтай кампаніі. Да таго часу ў Англіі ўжо ведалі, хто такія мумікі, дзякуючы выдадзеным раней перакладам “Каметы” і “Капелюша”.

Кожная палоска мумікомікса заканчвалася інтрыгай, сюжэты былі дзёрзкія і вясёлыя, а малюнкі выкананыя па-майстэрску. Коміксы зрабіліся вельмі папулярнымі і публікаваліся ў розных краінах. У 1960-я ў свеце панавала мода на мумітроляў, і Тувэ прыходзіла неймаверная колькасць лістоў з усіх куткоў Зямлі.

— Нядаўна пасольства Швецыі праводзіла вечар, прысвечаны шведскаму паэту Дану Андэрсану, дзе гучала нямала перакладзеных табой яго песняў. Раскажы, з чаго цябе гэты паэт раптам зацікавіў і як паўстала ідэя гэтага праекту.

— У адным з прайдзісвецкіх конкурсаў быў прапанаваны да перакладу верш Дана Андэрсана. Мяне прывабіла яго цікавая рытміка і гучанне, і я знайшла іншыя вершы Дана, якія таксама мяне зачаравалі. Яны шчырыя і эмацыйныя, там табе і пяшчота, і адчай, і злосць, і гумар — стары добры чорны гумар… У многіх вершах пануе атмасфера Фінскага краю — такога, якім ён быў стагоддзе таму. А алітэрацыі! Рытмы! Так бы і з’еў.

З некаторымі прайдзісветамі мы марылі зрабіць калі-небудзь вечарыну, прысвечаную Дану Андэрсану, на якой бы спяваліся яго песні. Мы яшчэ тады паціху падбухторвалі Аляксея Жбанава ў ёй паўдзельнічаць. Як мы і меркавалі, яму паэт прыйшоўся да душы.

Калі мая выкладчыца шведскай мовы Сафія Лілья даведалася, што я перакладаю Андэрсана на беларускую, у яе з’явілася падступная думка зладзіць грандыёзны праект з серыяй канцэртаў, выданнем дыска і сшытка з тэкстамі па-шведску і па-беларуску. Пакуль гэты праект выспяваў, я з’ездзіла павучыцца ў Швецыю, дзе пабывала на радзіме Андэрсана разам з іншай маёй выкладчыцай шведскай мовы — Карын Ліндстрэм. Потым мы з ёй зладзілі ў школе лекцыю-канцэрт, прысвечаную Дану.

Па маім вяртанні мы з Сафіяй актыўна заняліся нашым праектам, але, канечне, праваронілі ўсе тэрміны падачы заявак на фінансавую дапамогу. Тут пра нашую ідэю і згадаў Стэфан Эрыксан, і мы разам вырашылі зрабіць у межах Дзён шведскай культуры невялікі канцэрт Дана Андэрсана.

— Як самі шведы ставяцца да Дана Андэрсана? Ці помняць, хто гэта такі, ці спяваюць яго песні?

— У мяне склалася ўражанне, што яго і ведаюць, і не ведаюць. Юныя стварэнні ўвогуле ведаюць вельмі мала якіх пісьменнікаў. Я вельмі здзівілася, напрыклад, калі выявілася, што ў маёй групе ў Швецыі амаль ніхто не чытаў мумітроляў і наогул не ведае, хто такая Тувэ Янсан.

Шмат даводзілася чуць пра тое, што ў Швецыі мала чытаюць, а калі і чытаюць, дык хутчэй аднаразовае чытво, чым класіку. Тым не менш, у гэтай краіне ёсць нямала таварыстваў, прысвечаных пэўнаму пісьменніку, у склад якіх уваходзяць сотні, калі не тысячы, сяброў. У таварыстве Дана Андэрсана, напрыклад, іх больш за тысячу.

Кожнае лета на радзіме Дана ладзіцца вялікае свята — Тыдзень Дана Андэрсана. Там адбываецца шмат канцэртаў і іншых імпрэзаў, уручаецца прэмія імя Дана Андэрсана. І гэта вельмі масавае свята — туды з’язджаецца некалькі тысячаў чалавек.

Песні яго, у прынцыпе, вядомыя, але наколькі папулярныя, мне цяжка ацаніць. Дыск Сафіі Карлсан з песнямі на яго вершы, які выйшаў у 2005 годзе, раскупляўся вельмі добра. Песні на словы Андэрсана спявалі розныя вядомыя і малавядомыя ў Швецыі гурты і выканаўцы, цяпер вось і маладыя спевакі падключыліся — спрабуюць спяваць яго вершы ў розных сучасных стылях. Мне ж найбольш даспадобы душэўнае выкананне Турштэна Бергмана.

— У гэтым нумары з'явіліся твае першыя пераклады з дацкай. Як ты пазнаёмілася з гэтай мовай і ці збіраешся перакладаць з яе далей? Можа, зборнік гісторыяў Ханса Крысціяна Андэрсэна задумала?

— Свае першыя няўпэўненыя крокі на гэтай сцяжынцы я зрабіла дзякуючы суроваму заахвочванню “ПрайдзіСвета”, які вырашыў асвоіць новыя моўныя дзялянкі. Сустрэўшы мяне ў цёмным завулку, “ПрайдзіСвет” схапіў мяне за шкірку і сказаў: “Давай мне сюды Андэрсэна. Dixi”.

Зразумеўшы, што ведаў шведскай мне быццам бы хапае для перакладу з дацкай, я ўзялася за гэтую справу, вынік якой  — дзве казкі, змешчаныя ў дзіцячым нумары “ПрайдзіСвета”.

Хачу прызнацца, што, перакладаючы “Русалачку”, якую ў дзяцінстве і пазней я з нявысветленых прычынаў катэгарычна не жадала чытаць, я спачатку плявалася ад саладжавасці тэксту, але потым, калі пайшлі нечаканыя сюжэтныя павароты і жорсткі экшн, пераклад мяне нават захапіў.

Магчыма, я яшчэ там-сям прайдуся з сярпочкам па палетках Андэрсэна, але пакуль актыўнае жніво на ніве дацкай літаратуры ладзіць не збіраюся.

— Пра перакладчыцкую мару пытаць не будзем, яна і так відавочная, але затое спытаем пра мару чытацкую: які твор ты б хацела прачытаць па-беларуску, але перакладаць сама нізашто б не ўзялася? Чаму?

Мабыць, гэта той твор, які я пакуль не чытала ні ў арыгінале, ні ў перакладзе і беларускі пераклад якога зрабіўся б для мяне прыемнай нечаканкай. Сярод тых кніг, што я чытала, напрыклад, па-руску, ёсць нямала такіх, якія я б хацела пабачыць і ў беларускім перакладзе (скажам, “Бэмбі” Фелікса Зальтэна, “Тамасіна” Пола Гэліка, “Мятнае парася” Ніны Бодэн або “Сабака, які не хацеў быць сабакам” Фарлі Моўэта), але ў прынцыпе я адчуваю, што калі не цяпер, дык некалі ў будучыні магла б узяцца за гэтыя пераклады.

Чытайце таксама

Мастацтва белетрыстыкі

Генры Мілер

Мастацтва белетрыстыкі

У 1934 годзе Генры Мілер, якому было тады сорак два і які жыў у Парыжы, выдаў сваю першую кнігу. У 1961 годзе гэтая кніга ўрэшце выйшла на яго радзіме, дзе хутка зрабілася скандальным бэстсэлерам...

Успрыняцце амерыканскай літаратуры ў беларускім асяроддзі

Ірына Шаблоўская

Успрыняцце амерыканскай літаратуры ў беларускім асяроддзі

Успрыняцце адной нацыянальнай літаратуры ў асяроддзі другой культуры мае розныя праявы, часткова ці цалкам супадае з узаемадзеяннем, сувязямі, рэцэпцыяй, дачыняецца да тыпалогіі сусветнай літаратуры, складае…

Вобраз Біт-пакалення ў эсэістыцы Джэка Керуака

Святлана Астапук

Вобраз Біт-пакалення ў эсэістыцы Джэка Керуака

У сучаснай свядомасці вобраз Біт-пакалення, асацыюючыся з неймавернай колькасцю штампаў, зрабіўся ў значнай ступені здабыткам масавай культуры. Для моладзі нашага часу бітніцтва можа проста абазначаць…

Беларускія кніжныя вокладкі 2009

Беларускія кніжныя вокладкі 2009

Наглядзеўшыся на найлепшыя вокладкі замежных выданняў (паводле The Book Design Review і amazon.com), пахадзіла я…

1984